ಸಂಸ್ಕೃತಕವಿಗಳ ಕಾವ್ಯಮೀಮಾಂಸೆ - 14

ಈ ಮಾತುಗಳು ಕಾವ್ಯದ ಸಂದರ್ಭಕ್ಕೆ ಎಷ್ಟು ಯುಕ್ತವಾಗಿವೆಯೋ ಕಾವ್ಯಮೀಮಾಂಸೆಯ ಸಂದರ್ಭಕ್ಕೂ ಅಷ್ಟೇ ಯುಕ್ತವಾಗಿವೆ. ಇಲ್ಲಿ ಭಾರವಿಯು ತನ್ನ ಕಾವ್ಯಾಭಿವ್ಯಕ್ತಿಯ ಆದರ್ಶವನ್ನೇ ಸೂಚಿಸಿರುವನೆಂದರೆ ತಪ್ಪಾಗದು. ಅವನು ವಶ್ಯವಾಕ್ಕಾದ ಮಹಾಕವಿ; ಆದುದರಿಂದ ಆತನ ವೈಯಕ್ತಿಕ ಅಭಿಪ್ರಾಯವೂ ಸಾರ್ವತ್ರಿಕವಾದ ಶಾಸ್ತ್ರಾಭಿಪ್ರಾಯವೆನಿಸುವ ಮಟ್ಟಿಗೆ ಅರ್ಥಗರ್ಭಿತವಾಗಿದೆ. ಭಾರವಿಯ ಪ್ರಕಾರ ಮಾತೆಂಬುದು ವಕ್ತೃವಿನ ಆಶಯವನ್ನೆಲ್ಲ ಚೆನ್ನಾಗಿ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಿಸಲು ಸಮರ್ಥವಾದ ಕೊಳಕಿಲ್ಲದ ಹೊಳೆಹೊಳೆಯುವ ಕನ್ನಡಿಯಂತಿರಬೇಕು. ಅಂತೆಯೇ ಅದಕ್ಕೊಂದು ಸರ್ವಹಿತಕರವಾದ ಆಶಯವೂ ಇರಬೇಕು. ಇದೇ ಕನ್ನಡಿಯ ಮಾಂಗಲಿಕತ್ವದ ಸಂಕೇತ. ಕವಿಗಳೆನಿಸಿಕೊಂಡವರು ಮೊತ್ತಮೊದಲಿಗೆ ತಮ್ಮ ಭಾವ-ಬುದ್ಧಿಗಳನ್ನು ಸಂವಹನಹ್ರಾಸವಿಲ್ಲದೆ ಸಹೃದಯರಿಗೆ ಮುಟ್ಟಿಸಲು ಸಮರ್ಥವೆನಿಸುವ ಅಭಿವ್ಯಕ್ತಿಯನ್ನು ಮೈಗೂಡಿಸಿಕೊಂಡಿರಬೇಕು. ಇದಕ್ಕೆ ಸಹಕಾರಿಯಾಗುವುದು ವಿಚಾರಸ್ಪಷ್ಟತೆ ಮತ್ತು ಭಾವ-ಬುದ್ಧಿಗಳ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕತೆ. ಇದೆಲ್ಲ ಲೋಕಪ್ರೀತಿಯೊಡವರಿದ ತರ್ಕ, ವೇದಾಂತವೇ ಮೊದಲಾದ ಶಾಸ್ತ್ರಗಳು ವ್ಯಾಕರಣಪರಿಷ್ಕೃತವಾದ ಭಾಷೆಗೆ ನೀಡುವ ಬಲ. ಅಂದರೆ, ಕವಿಯು ಯುಕ್ತಾರ್ಥದಲ್ಲಿ ಲೋಕ-ಶಾಸ್ತ್ರಗಳನ್ನು ಅರಿತವನಾಗಿ ಸ್ವಾರ್ಥ-ಸರ್ವಾರ್ಥಗಳನ್ನು ಗಮನಿಸಿಕೊಳ್ಳಬೇಕು. ಕಾವ್ಯಾಭಿವ್ಯಕ್ತಿಯನ್ನು ಇಷ್ಟು ಪ್ರೌಢವಾಗಿ ಆಲಂಕಾರಿಕರೇ ತಮ್ಮ ಕಾವ್ಯಲಕ್ಷಣಗಳಲ್ಲಿ ಎತ್ತಿಹಿಡಿದಿಲ್ಲವೆಂದರೆ ತಪ್ಪಾಗದು. ಭಾರವಿಯ ಈ ಮಾತುಗಳು ಮುಖ್ಯವಾಗಿ ಕವಿಯ ಸತ್ಯನಿಷ್ಠೆಯನ್ನು ಕುರಿತಿವೆ. ಸತ್ಯವು ಬುದ್ಧಿಗತವಾದರೆ ಶಾಸ್ತ್ರ, ಭಾವಗತವಾದರೆ ಕಾವ್ಯ. ಇದು ಕವಿಗೊಂದು ಗಟ್ಟಿಮುಟ್ಟಾದ ವ್ಯಕ್ತಿತ್ವವನ್ನೂ ಕೊಡುತ್ತದೆ. ಇದರ ಫಲವೇ ಆತನದಾದ ಅನನ್ಯಶೈಲಿ.  

ಭಾರವಿ ಮುಂದಿನ ಪದ್ಯದಲ್ಲಿ ಮತ್ತೂ ನೇರವಾಗಿ ಮಾತಿನ ಬಗೆಯನ್ನು ಬಣ್ಣಿಸುತ್ತಾನೆ. ಇಲ್ಲೆಲ್ಲ ಅವನು ಎರಡೆರಡು ನೈಷೇಧಿಕಪದಗಳನ್ನು ಬಳಸಿ ಹೇಳಬೇಕಾದುದನ್ನು ಹೇಳುವ ಕ್ರಮ ಗಮನಾರ್ಹ. ಇಂಥ ಬಳಸುಹಾದಿಯ ಉದ್ದೇಶ ಹಲವು ತೆರನಾದದ್ದು. ಇಲ್ಲಿ ಅವಧಾರಣೆ, ಕಾವ್ಯಾಭಿವ್ಯಕ್ತಿಯ ಸಂಕೀರ್ಣತೆ ಮತ್ತು ಪರ್ಯಾಯಕ್ರಮದಲ್ಲಿ ಹೇಳುವಾಗ ಬಂದೊದಗುವ ಸೌಂದರ್ಯಗಳೆಲ್ಲ ಅಭಿಪ್ರೇತವಾಗಿವೆ. ಇದು ಧ್ವನಿಮಾರ್ಗವೂ ಹೌದು, ವಕ್ರೋಕ್ತಿಮಾರ್ಗವೂ ಹೌದು. ರಸಾನುಭವ-ಬ್ರಹ್ಮಾನುಭವಗಳನ್ನು ವ್ಯಂಗ್ಯವಿಧಿಯಿಂದ, “ನೇತಿ”ಕ್ರಮದಿಂದ ಕೇಳುಗರಿಗೆ ಮುಟ್ಟಿಸಬೇಕು; ಇಲ್ಲಿ ನೇರವಾದ ಹಾದಿ ಇಲ್ಲವೇ ಇಲ್ಲ. ಜೊತೆಗೆ ಕಾವ್ಯದ ಅಸ್ಪಷ್ಟ-ಸ್ಪಷ್ಟ ವಿಧಾನವೂ ಇಲ್ಲಿ ಧ್ವನಿತವಾಗಿದೆ. ಏಕೆಂದರೆ, ಕಾವ್ಯವು ಮೂರ್ತವನ್ನು ಅಮೂರ್ತವಾಗಿ, ಅಮೂರ್ತವನ್ನು ಮೂರ್ತವಾಗಿ ಮಾರ್ಪಡಿಸುವ ಕಲೆ. ಈ ಪ್ರಕಾರ ಮಾತು ಸ್ಪಷ್ಟತೆಗೆ ಎರವಾಗಬಾರದು; ಆದರೆ ಸ್ಪಷ್ಟತೆಯೇ ಮಾತಾಗಬಾರದು. ಇದೇ ರೀತಿ ಅರ್ಥಗಳ ಭಾರ ನುಡಿಯನ್ನು ಮುದುಡಿಸಬಾರದು; ಹಾಗೆಂದು ಮಾತು ಹಗುರವೂ ಆಗಬಾರದು. ಇದೊಂದು ಅಸಿಧಾರಾವ್ರತ; ಇರಬೇಕು, ಇಲ್ಲದಂತಿರಬೇಕು. ಆನಂದವರ್ಧನನು ಹೇಳುವ “ಅಪೃಥಗ್ಯತ್ನತ್ವ”ದ ಸೂಚನೆಯಿಲ್ಲಿದೆ. ಮಾತುಗಳಿಗೆ ಬಲ ಬರುವುದು ಅವುಗಳ ಸಾಮುದಾಯಿಕಶೋಭೆಯಿಂದ. ಕಾವ್ಯದ ಶಕ್ತಿಯಿರುವುದೇ ಅದರ ಅಖಂಡತಾತ್ಪರ್ಯದಲ್ಲಿ. ಆದರೆ ಇದು ಮುಷ್ಟಿಮೇಯವಲ್ಲ, ಕೇವಲ ಸಂವೇದ್ಯ. ಇದೇ ಹೊತ್ತಿನಲ್ಲಿ ಇಂಥ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಕ್ಕಾಗಿ ದುಡಿಯಬೇಕಾದವು ಬಿಡಿಬಿಡಿಯ ಮಾತುಗಳೇ. ಮಾತ್ರವಲ್ಲ, ಇವುಗಳೊಂದೊಂದೂ ತಮ್ಮ ತಮ್ಮ ಮಟ್ಟಿಗೆ ಪರಿಪೂರ್ಣವಾಗಿದ್ದೂ ಆ ಪರಿಪೂರ್ಣತೆಯನ್ನು ಸಮಷ್ಟಿಸ್ವಾರಸ್ಯಕ್ಕಾಗಿ ತ್ಯಾಗ ಮಾಡಲು ಸಿದ್ಧವಿರಬೇಕು. ಇದನ್ನೇ ಭಾರವಿಯು ಪ್ರಕೃತಪದ್ಯದ ಉತ್ತರಾರ್ಧದಲ್ಲಿ ಹೇಳಿದ್ದಾನೆ. ಅಂದರೆ, ಪದ್ಯವೊಂದರಲ್ಲಿ ಬಿಡಿಬಿಡಿಯಾದ ಪದಗಳೆಲ್ಲ ಇಡಿಗಾಗಿ ದುಡಿಯುವಂತೆ ಎಲ್ಲ ಪದ್ಯಗಳೂ ಕಾವ್ಯಸಾಮಸ್ತ್ಯಕ್ಕಾಗಿ ದುಡಿಯಬೇಕು. ಬಸವಣ್ಣನವರೆನ್ನುವ ಮಾತಿಲ್ಲಿ ಸ್ಮರಣೀಯ: ನುಡಿದರೆ ಮುತ್ತಿನ ಹಾರದಂತಿರಬೇಕು. ಇಲ್ಲಿ ಮುತ್ತಿನ ವ್ಯಷ್ಟಿಶೋಭೆಯಂತೆಯೇ ಹಾರದ ಸಮಷ್ಟಿಶೋಭೆಯೂ ಮನನೀಯ. ಮುತ್ತೆಂಬ ಪದವು ಮುಕ್ತಕಕ್ಕೆ ಉಪಲಕ್ಷಣವೆಂದು ಭಾವಿಸಿದಾಗ ಈ ಸೂಕ್ತಿ ತನ್ನಂತೆಯೇ ಕಾವ್ಯಕ್ಕೆ ಅನ್ವಿತವಾಗುತ್ತದೆ. ಇಂಥ ಆದರ್ಶವು ಕಥನಕಾವ್ಯಕ್ಕೆ ತುಂಬ ದೊಡ್ಡ ಸವಾಲು. ಅದನ್ನು ಸಾಧಿಸಲು ಸಂಸ್ಕೃತಕವಿಗಳೆಲ್ಲ ಹೆಣಗಿರುವುದು ಇತಿಹಾಸವೇದ್ಯ.

ಮೂರನೆಯ ಪದ್ಯದಲ್ಲಿ ಮಾತಿನ ತಾರ್ಕಿಕರೂಪ ವಿವೃತವಾಗಿದೆ. ಮೊದಲೆರಡು ಪದ್ಯಗಳಲ್ಲಿ ಕ್ರಮವಾಗಿ ಮಾತಿನ ಸಾಮಾನ್ಯಸ್ವರೂಪ ಮತ್ತು ಕಾವ್ಯಸ್ವರೂಪಗಳಿಗೆ ಹೆಚ್ಚಿನ ಅವಧಾರಣೆ ಸಂದಿದ್ದರೆ ಇಲ್ಲದು ತಾರ್ಕಿಕಪ್ರತಿಪಾದನೆಗೆ ಒದಗಿಬಂದಿದೆ. ಶಾಸ್ತ್ರ-ಕಾವ್ಯಗಳೆರಡನ್ನೂ ಅನುಭವಿಸಬಲ್ಲವನು ಮಹಾಕವಿಯಾಗಲು ಅರ್ಹನಾಗುತ್ತಾನೆ. ಹೀಗಾಗಿ ಭಾರವಿಯ ಪ್ರಜ್ಞೆ ಈ ಮೂರು ಸ್ತರಗಳಲ್ಲಿ ಸಾಗಿದೆ. ಉಪಪತ್ತಿಯಿಲ್ಲದ ತರ್ಕಕ್ಕೆ ಹೇತ್ವಾಭಾಸದ ತೊಡಕೊದಗುತ್ತದೆ. ಆಗಮವಿರುದ್ಧವಾದ ತರ್ಕವಂತೂ ಅನವಸ್ಥೆಯಲ್ಲಿ ಮುಗಿಯುತ್ತದೆ. ಹೀಗೆ ಒಂದೆಡೆ ಲೋಕದಿಂದ ಉಪಪತ್ತಿಯನ್ನೂ ಇನ್ನೊಂದೆಡೆ ಅಧ್ಯಾತ್ಮದಿಂದ ಆಗಮವನ್ನೂ ಸಿದ್ಧಿಸಿಕೊಂಡಾಗ ಕಾವ್ಯವಾಗಲಿ, ಶಾಸ್ತ್ರವಾಗಲಿ ವೇದವೆನಿಸುತ್ತದೆ.   

ಭಾರವಿ ಇಂದ್ರ-ಅರ್ಜುನರ ಸಂವಾದದಲ್ಲಿ ಮಾತಿನ ಮಹತ್ತ್ವವನ್ನು ಬಣ್ಣಿಸುವ ಮತ್ತೆ ಕೆಲವು ಪದ್ಯಗಳನ್ನು ಹೆಣೆದಿದ್ದಾನೆ:

ಪ್ರಸಾದರಮ್ಯಮೋಜಸ್ವಿ ಗರೀಯೋ ಲಾಘವಾನ್ವಿತಮ್ |

ಸಾಕಾಂಕ್ಷಮನುಪಸ್ಕಾರಂ ವಿಶ್ವಗ್ಗತಿ ನಿರಾಕುಲಮ್ ||

ನ್ಯಾಯನಿರ್ಣೀತಸಾರತ್ವಾನ್ನಿರಪೇಕ್ಷಮಿವಾಗಮೇ |

ಅಪ್ರಕಂಪ್ಯತಯಾನ್ಯೇಷಾಮಾಮ್ನಾಯವಚನೋಪಮಮ್ ||

ಅಲಂಘ್ಯತ್ವಾಜ್ಜನೈರನ್ಯೈಃ ಕ್ಷುಭಿತೋದನ್ವದೂರ್ಜಿತಮ್ |

ಔದಾರ್ಯಾದರ್ಥಸಂಪತ್ತೇಃ ಶಾಂತಂ ಚಿತ್ತಮೃಷೇರಿವ || (೧೧.೩೮-೪೦)

ತಿಳಿಯೂ ಸುಂದರವೂ ಆದ ಮಾತು ಓಜಸ್ವಿಯಾಗಿ, ಘನತೆಯಿಂದ ಕೂಡಿ ಅಡಕವಾಗಿರುತ್ತದೆ. ಅದು ಸಂಗತವೂ ಸ್ವಯಂಪೂರ್ಣವೂ ಆಗಿ ಸಮಗ್ರತೆ ಮತ್ತು ಅಸಂಕೀರ್ಣತೆಗಳಿಂದ ಕೂಡಿರುತ್ತದೆ.

ಅಂಥ ಮಾತು ತರ್ಕದಿಂದ ನಿಶ್ಚಿತವಾದ ಸಾರವಿರುವ ಕಾರಣ ಶಾಸ್ತ್ರಶುದ್ಧವೆನಿಸುತ್ತದೆ. ಅದರಲ್ಲಿ ಯಾವುದೇ ವಿರೋಧಕ್ಕೆ ಆಸ್ಪದವಿಲ್ಲದ ಕಾರಣ ಅದು ವೇದವಾಕ್ಯದಂತೆ ದೃಢವಾಗಿ ಸಲ್ಲುತ್ತದೆ. 

ಪ್ರಕ್ಷುಬ್ಧಸಮುದ್ರದಂತೆ ಆಳ-ಅಗಲಗಳಿಂದ ಕೂಡಿದ ಮಾತನ್ನು ಯಾರೂ ಉಲ್ಲಂಘಿಸಲು ಸಾಧ್ಯವಿಲ್ಲ. ಅದು ಅರ್ಥಸಮೃದ್ಧಿಯಿಂದಲೂ ಉದಾರತೆಯೇ ಮುಂತಾದ ಶಬ್ದಗುಣಗಳಿಂದಲೂ ಕೂಡಿದ ಕಾರಣ ಮುನಿಗಳ ಮನಸ್ಸಿನಂತೆ ತಿಳಿಯಾಗಿರುತ್ತದೆ.

ಮೇಲ್ನೋಟಕ್ಕಿದು ಸಂದರ್ಭಶುದ್ಧಿಯುಳ್ಳ ಪ್ರಾಸಂಗಿಕವಾಕ್ಯವಾಗಿದ್ದರೂ ಕಾವ್ಯಮೀಮಾಂಸೆಯ ಸಾರ್ವತ್ರಿಕತೆಯನ್ನು ಹೊಂದಿದೆ. ಓಜಸ್ಸು, ಪ್ರಸಾದ, ಮಾಧುರ್ಯವೇ ಮೊದಲಾದವು ಕಾವ್ಯಗುಣಗಳೆಂದು ದಂಡಿ-ಭಾಮಹರ ಕಾಲದಿಂದ ಸುಪ್ರಸಿದ್ಧ. ಸದ್ಯದ ಪದ್ಯದ “ರಮ್ಯ”ಶಬ್ದವು ಮಾಧುರ್ಯಕ್ಕೆ ಪರ್ಯಾಯವೆನ್ನಬೇಕು. ಹೀಗೆ ಇಲ್ಲಿ ಆನಂದವರ್ಧನ-ಮಮ್ಮಟಾದಿಗಳೆಲ್ಲ ಒಪ್ಪಿದ ಮೂರೂ ಗುಣಗಳ ಸಮವಾಯವಿದೆ. ಇಂಥ ಶಬ್ದಗುಣಗಣ್ಯವಾದ ಮಾತು ಅರ್ಥದಲ್ಲಿಯೂ ಮಿಗಿಲಾಗಿರಬೇಕೆಂದು ಶ್ಲೋಕದ ಉಳಿದ ಭಾಗವು ನಿರೂಪಿಸುತ್ತಿದೆ. ಇಲ್ಲಿಯ ಆಪಾತವಿರುದ್ಧವಾದ ಪದಪುಂಜಗಳು ಗಮನಾರ್ಹ. ಮಾತು ಗೌರವ-ಲಾಘವಗಳೆರಡರಿಂದಲೂ ಕೂಡಿರಬೇಕು ಎಂದಾಗ ಅಲ್ಲಿಯ ಗುರುತ್ವವು ಸಹಜವಾಗಿ ಅರ್ಥಗುಣವೆಂದೂ ಲಘುತ್ವವು ಸಂಕ್ಷೇಪಸತ್ತ್ವವೆಂದೂ ಪ್ರತೀತವಾಗುತ್ತದೆ. ಹೀಗೆಯೇ ಸಾಕಾಂಕ್ಷತೆ ಮತ್ತು ಅನುಪಸ್ಕಾರತೆಗಳೂ ಪರಸ್ಪರ ಪೂರಕವಾಗಬಲ್ಲ ಭಿನ್ನಮೌಲ್ಯಗಳು. ಸರ್ವತೋಮುಖತೆ ಮತ್ತು ಅಸಂಕೀರ್ಣತೆಗಳು ಇನ್ನೊಂದು ಬಗೆಯ ವಿಭಿನ್ನತತ್ತ್ವಗಳು. ಇವುಗಳ ನಡುವೆ ಸಾಮರಸ್ಯವನ್ನು ಸಾಧಿಸದಿದ್ದಲ್ಲಿ ಕಾವ್ಯವು ಗೊಂದಲದ ಗೂಡಾಗುತ್ತದೆ. ಎಲ್ಲ ದೇಶ-ಕಾಲಗಳಿಗೆ ಸಲ್ಲಬಲ್ಲ ಕವಿತೆಯ ಅಂತಃಸತ್ತ್ವವೆಷ್ಟು ಸಂಕೀರ್ಣವಾಗಿದ್ದರೂ ಅದರ ರಚನೆಯಲ್ಲಿ ಸುಬೋಧತೆ ಮುಖ್ಯ. ಈ ಬಗೆಯ ಒಳನೋಟಗಳನ್ನು ಆಲಂಕಾರಿಕರೂ ಕೊಟ್ಟಿಲ್ಲವೆಂಬುದು ಭಾರವಿಯ ಹೆಚ್ಚಳವನ್ನು ನೆನಪಿಸುತ್ತದೆ.

ಕವಿಯು ಮುಂದಿನ ಪದ್ಯದಲ್ಲಿ ಕಾವ್ಯದಿಂದ ಶಾಸ್ತ್ರದತ್ತ ವಾಲಿದಂತಿದೆ. ಆದರೂ ಇವೆರಡು ಬಗೆಯ ರಚನೆಗಳಿಗೆ ಬೇಕಾದ ವಿಚಾರಸಾಂಗತ್ಯ ಮತ್ತು ಭಾವಸಾಂಗತ್ಯಗಳನ್ನು ಇಲ್ಲಿ ಗುರುತಿಸಿಕೊಳ್ಳಬಹುದು. ತಥ್ಯದ ಸತ್ಯವನ್ನು ಹೊರಗೆಡಹುವುದು ಶಾಸ್ತ್ರವಾದರೆ ಭಾವದ ಸತ್ಯವನ್ನು ಹೊರಗೆಡಹುವುದು ಕಾವ್ಯ. ಇವೆರಡು ಪ್ರಕ್ರಿಯೆಗಳಲ್ಲಿಯೂ ಸತ್ಯನಿಷ್ಠೆಗೆ ಹೆಚ್ಚಿನ ಬೆಲೆಯುಂಟು. ಶಾಸ್ತ್ರದ ಸತ್ಯಕ್ಕೆ ತರ್ಕವು ಇಂಬಾದರೆ ಕಾವ್ಯದ ಸತ್ಯಕ್ಕೆ ಸೌಂದರ್ಯವು ಇಂಬಾಗುತ್ತದೆ. ಇಂಥ ಶಾಸ್ತ್ರ-ಕಾವ್ಯಗಳು ವೇದದಂತೆ ದರ್ಶನವಾಗುವುದರಲ್ಲಿ ಸಂದೇಹವಿಲ್ಲ. ಸಾಮಾನ್ಯವಾಗಿ ಈ ದರ್ಶನವು ಶಾಸ್ತ್ರಮುಖವಾಗಿ ಬಂದರೆ ಜಗದ್ರಹಸ್ಯವನ್ನೂ ಕಾವ್ಯಮುಖವಾಗಿ ಬಂದರೆ ಜೀವರಹಸ್ಯವನ್ನೂ ಪ್ರಧಾನವಾಗಿ ನಿರೂಪಿಸುತ್ತದೆ.

ಕೊನೆಯ ಪದ್ಯದಲ್ಲಿ ಮಾತನ್ನೊಂದು ಪ್ರಕ್ಷುಬ್ಧಗಹನ ಸಾಗರಕ್ಕೆ ಹೋಲಿಸಲಾಗಿದೆ. ಇಲ್ಲಿಯ ಪ್ರಕ್ಷೋಭೆ ಅರ್ಥಸಂಕೀರ್ಣತೆಗೆ ಸಂಬಂಧಿಸಿದ್ದಲ್ಲದೆ ಅಭಿವ್ಯಕ್ತಿಸಂಕೀರ್ಣತೆಗಲ್ಲ. ಅಂದರೆ, ವಕ್ರೋಕ್ತಿಗಿಂತ ಮಿಗಿಲಾಗಿ ಧ್ವನಿಗೆ ಸಂಬಂಧಿಸಿದೆ. ಇಂತಿದ್ದರೂ ಪರಿಣಾಮದ ಪ್ರಸನ್ನತೆಯ ಕಾರಣ ಎಲ್ಲ ಮಹಾಕೃತಿಗಳೂ ಸಾಧಿಸಿಕೊಳ್ಳುವ ಶಾಂತರಸಪಾರಮ್ಯವನ್ನು ನಾವಿಲ್ಲಿ ಮನಗಾಣಬಹುದು.

ಭಾರವಿಯು ಕಿರಾತ-ಅರ್ಜುನರ ಸಂವಾದದಲ್ಲಿ ಮತ್ತೊಮ್ಮೆ ರೂಪ-ಸ್ವರೂಪಗಳ ವೈಚಿತ್ರ್ಯವನ್ನು ಕಾಣಿಸುತ್ತಾನೆ:

ಸ್ತುವಂತಿ ಗುರ್ವೀಮಭಿಧೇಯಸಂಪದಂ

            ವಿಶುದ್ಧಿಮುಕ್ತೇರಪರೇ ವಿಪಶ್ಚಿತಃ |

ಇತಿ ಸ್ಥಿತಾಯಾಂ ಪ್ರತಿಪೂರುಷಂ ರುಚೌ

            ಸುದುರ್ಲಭಾಃ ಸರ್ವಮನೋರಮಾ ಗಿರಃ || (೧೪.೫)

ಕೆಲವರು ಅರ್ಥಗೌರವವನ್ನು ಮೆಚ್ಚುತ್ತಾರೆ; ಮತ್ತೆ ಹಲವರು ಪಂಡಿತರು ವ್ಯಾಕರಣಶುದ್ಧಿಯನ್ನು ಆರಾಧಿಸುತ್ತಾರೆ. ಹೀಗೆ ಪ್ರತಿಯೊಬ್ಬರ ರುಚಿಭಿನ್ನತೆಯ ಕಾರಣ ಎಲ್ಲರಿಗೂ ಮೆಚ್ಚಿಗೆಯಾಗಬಲ್ಲ ಮಾತು ವಿರಳವೇ ಆಗುತ್ತದೆ.

ಇದು ಕಾವ್ಯಜಗತ್ತಿನ ಚಿರಕಾಲದ ದ್ವಂದ್ವವನ್ನು ಪ್ರತಿನಿಧಿಸಿದೆ. ಕಾವ್ಯದ ರೂಪ-ಸ್ವರೂಪಗಳ ಪಾರಮ್ಯವನ್ನು ಕುರಿತು ಸಹೃದಯರಲ್ಲಿ ಮತ್ತೆ ಮತ್ತೆ ವಿವಾದಗಳಾಗುತ್ತಿರುತ್ತವೆ. ಇವು ಮೂಲತಃ ಕವಿಯ ಮನಸ್ಸಿನಲ್ಲಿ ಹುಟ್ಟಿದ ತಾಕಲಾಟಗಳೇ ಹೌದು. ರೂಪವು ಪ್ರಮಾಣನಿಷ್ಠವಾದರೆ ಸ್ವರೂಪವು ಪ್ರಮಾತೃನಿಷ್ಠ. ಈ ಕಾರಣದಿಂದಲೇ ರೂಪದ ಸಾಧುತ್ವ-ಅಸಾಧುತ್ವಗಳಿಗೆ ಯಾವುದೋ ಒಂದು ರೀತಿಯಲ್ಲಿ ನಿಲುಗಡೆ ದೊರೆಯುತ್ತದೆ. ಆದರೆ ಸ್ವರೂಪದ ಸಾಧುತ್ವ-ಅಸಾಧುತ್ವಗಳನ್ನು ತರ್ಕಕರ್ಕಶವಾಗಿ ನಿರೂಪಿಸುವುದು ಕಷ್ಟ. ಇದಕ್ಕೆ ಸಂಬಂಧಿಸಿದ ವಿವಾದಗಳಲ್ಲಿ ಅಂತಃಪ್ರಮಾಣಕ್ಕೆ ಅರ್ಥವಂತಿಕೆ ಬರುವುದು ಪ್ರಾಮಾಣಿಕರಾದ ಜಿಜ್ಞಾಸುಗಳಿದ್ದಾಗ. ಹೀಗೆ ಭಾರವಿಯು ಅಲಂಕಾರಶಾಸ್ತ್ರದ ಮುಖ್ಯಾಂಗವಾದ ಗುಣ-ದೋಷವಿವೇಚನೆಯಲ್ಲಿ ಉಂಟಾಗುವ ಸಂದಿಗ್ಧಗಳನ್ನೂ ರುಚಿಭೇದಗಳನ್ನೂ ಅದ್ಭುತವಾದ ಅಡಕದಲ್ಲಿ ಹೇಳಿರುವುದು ಆನಂದದ ಸಂಗತಿ.

ಭಾರವೇಃ ಅರ್ಥಗೌರವಮ್ ಎಂಬ ಪ್ರಸಿದ್ಧೋಕ್ತಿಯನ್ನು ಅನೇಕರು ಆತನ ಅರ್ಥಶಾಸ್ತ್ರೀಯಪಾಂಡಿತ್ಯಕ್ಕೂ ಅರ್ಥಾಂತರನ್ಯಾಸಗಳ ಅನ್ವಯಕ್ಕೂ ಒಪ್ಪವಿಟ್ಟು ಬೆಲೆಯುಳ್ಳ ಮಾತುಗಳನ್ನಾಡಿದ್ದಾರೆ. ಇದು ಆತನ ಕಾವ್ಯದ ಆದ್ಯಂತ ಅಲ್ಲಲ್ಲಿ ಮಿಂಚಿ ಮೆರೆಯುವ ಮೌಲ್ಯವೂ ಹೌದು. ಇದನ್ನು ಸಂಗ್ರಹವಾಗಿ ಹೀಗೆ ನಿರೂಪಿಸಬಹುದು: ಅರ್ಥಶಾಸ್ತ್ರವು ಪ್ರಧಾನವಾಗಿ ಸಂಪನ್ಮೂಲ ಮತ್ತದರ ನಿರ್ವಾಹಗಳನ್ನು ವಿವೇಚಿಸುತ್ತದೆ. ಇದರ ಬೇರು ಧರ್ಮದಲ್ಲಿದ್ದರೆ ಕೊಂಬೆ-ರೆಂಬೆಗಳು ಕಾಮದಲ್ಲಿ ಮೈಚಾಚಿವೆ. ಕಾವ್ಯವು ಯಾವುದೇ ಶಾಸ್ತ್ರಸೂಕ್ಷ್ಮಗಳನ್ನು ತನ್ನೊಳಗೆ ಅನ್ವಯಿಸಿಕೊಳ್ಳುವಾಗ ಅದಕ್ಕೆ ಸತ್ಪ್ರೇರಣೆಯೆಂಬ ಧರ್ಮದ ಆಯಾಮವೂ ಆಸ್ವಾದವೆಂಬ ಕಾಮದ ಆಯಾಮವೂ ಇಲ್ಲದಿದ್ದಲ್ಲಿ ಶುಷ್ಕವೆನಿಸುತ್ತದೆ. ಆದುದರಿಂದ ಭಾರವಿಯ ಅರ್ಥಗೌರವವನ್ನು ಬರಿಯ ಅರ್ಥಶಾಸ್ತ್ರದ ನೆಲೆಯಿಂದ ನೋಡುವುದು ಸಾಹಿತ್ಯವಿದ್ಯೆಗೆ ಅಷ್ಟಾಗಿ ಸಲ್ಲುವುದಿಲ್ಲ. ಒಂದಂತೂ ಸ್ಪಷ್ಟ: ಈತನ ಅರ್ಥಶಾಸ್ತ್ರೀಯವಿಚಾರಗಳು ಕವಿನಿಬದ್ಧಪ್ರೌಢೋಕ್ತಿಯಾಗಿ ಸಂಭಾಷಣೆಗಳ ಮೂಲಕವೇ ಹೆಚ್ಚಾಗಿ ಸ್ಫರಿಸುವ ಕಾರಣ ರಸಹಾನಿಗೆ ಎಡೆಯಾಗಿಲ್ಲ.  ಅರ್ಥಾಂತರನ್ಯಾಸಗಳ ವಿಷಯಕ್ಕೆ ಬಂದಾಗ ಕಿರಾತಾರ್ಜುನೀಯದ ಆದ್ಯಂತವೂ ಸ್ವಾರಸ್ಯ ಕಾಣದಿರದು. ಈ ಅಲಂಕಾರದ ಸಮರ್ಥನಿರ್ವಾಹಕ್ಕೆ ಕವಿಯ ಮನಸ್ಸು ತುಂಬ ಪಕ್ವವೂ ಪ್ರಬುದ್ಧವೂ ಆಗಿರಬೇಕು; ಅದು ಲೋಕ-ಶಾಸ್ತ್ರಗಳ ಅವೇಕ್ಷಣದಿಂದ ಸಂಸ್ಕೃತವಾಗಿರಬೇಕು. ಎಲ್ಲಕ್ಕಿಂತ ಮಿಗಿಲಾಗಿ ಶುಷ್ಕೋಪದೇಶವನ್ನು ಮಾಡುವ ಚಾಪಲ್ಯದಿಂದ ಮುಕ್ತವಾಗಿರಬೇಕು. ಅದು ಹೀಗಿದ್ದಾಗ ಮಾತ್ರ ಜೀವನವಿಡೀ ಬೆಳಗಬಲ್ಲ ಸಾರವತ್ತಾದ ಅನುಭವಸೂಕ್ತಿಗಳನ್ನು ಸ್ಮರಣೀಯವಾದ ರೀತಿಯಲ್ಲಿ ಸೃಷ್ಟಿಸಬಲ್ಲುದು. ಆದುದರಿಂದ ಯಾವಾಗ ಕಾವ್ಯವೊಂದರ ಮಾತು ಗಾದೆಯಾಗಬಲ್ಲುದೋ ಆಗಲೇ ಅದು ವ್ಯಕ್ತಿಯೊಬ್ಬನ ಸೃಷ್ಟಿಯೆಂಬ ಸೀಮಿತಾರ್ಥದಲ್ಲಿ ನಿಲ್ಲದೆ ಸಮಾಜದ ಸಂವೇದನೆಯೆಂಬ ವ್ಯಾಪಕಾರ್ಥದಲ್ಲಿ ಸಲ್ಲುತ್ತದೆ. ಈ ಬಗೆಯ ಅಂತರ್ದೃಷ್ಟಿ ಕೂಡ ನಮ್ಮ ಆಲಂಕಾರಿಕರ ಕಣ್ಣಿಗೆ ಬೀಳದಿರುವುದು ಸಖೇದಾಶ್ಚರ್ಯ.

ಹೀಗೆ ತನ್ನ ಭಾವ-ಬುದ್ಧಿಗಳನ್ನು ಒಂದೇ ಕೃತಿಯಿಂದ ಸ್ಥಿರಪಡಿಸಿಕೊಂಡ ಭಾರವಿ ಸ್ತುತ್ಯನೆನಿಸಿದ್ದಾನೆ.  

To be continued.