September 2024
भारतीय सम्राटों की साहित्यिक विद्वत्ता
सम्राट शिलादित्य हर्षवर्धन के स्वयं के लेखन से यह ज्ञात होता है कि अपने जीवन के उत्तरार्ध के वर्षों में उसमें बौद्ध धर्म के प्रति अत्यधिक अभिरुचि हो गई थी। आज भी हर्षवर्धन द्वारा लिखे गये तीन नाटक उपलब्ध है। उसने कुछ स्तोत्र तथा स्वतंत्र रूप से कुछ श्लोकों की रचना भी की थी। उसके नाटक – प्रियदर्शिका, रत्नावली तथा नागानंद – विद्वानों तथा सामान्य जनों में समान रूप से प्रसिद्ध है। प्रियदर्शिका तथा रत्नावली...
ಕಾವ್ಯಾನುಶಾಸನದ ಕೆಲವು ವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಗಳು
ಗ್ರಂಥಗತ ವಿಷಯಗಳನ್ನು ಪರಿಚಯಿಸಿಕೊಂಡ ಬಳಿಕ ಇಲ್ಲಿಯ ಕೆಲವು ವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಗಳನ್ನೂ ಅಲಂಕಾರಶಾಸ್ತ್ರದಲ್ಲಿ ಇದರ ಸ್ಥಾನವನ್ನೂ ಅರಿಯಲು ತೊಡಗಬಹುದು.
ಹೇಮಚಂದ್ರನು ‘ಕಾವ್ಯಮಾನಂದಾಯ ಯಶಸೇ ಕಾಂತಾತುಲ್ಯತಯೋಪದೇಶಾಯ ಚ’ (೧.೩) ಎಂದು ಸೂತ್ರಿಸುವ ಮೂಲಕ ಕಾವ್ಯಪ್ರಯೋಜನಗಳ ಪೈಕಿ ಆನಂದ, ಕೀರ್ತಿ ಮತ್ತು ಕಾಂತಾಸಮ್ಮಿತ ಉಪದೇಶಗಳನ್ನು ಮಾತ್ರ ಎಣಿಸಿದ್ದಾನೆ; ಮಮ್ಮಟನು ಹೇಳುವ ಅರ್ಥ, ವ್ಯವಹಾರಜ್ಞಾನ ಮತ್ತು ಶಿವೇತರಕ್ಷತಿಗಳನ್ನು ಕೈಬಿಟ್ಟಿದ್ದಾನೆ. ವೃತ್ತಿಯಲ್ಲಿ ತನ್ನ ನಿಲವನ್ನು ವಿವರಿಸುತ್ತ, ‘ಪ್ರೀತಿ’ ಎಂಬ ರಸಾನಂದವು ಕವಿ-...
The story so far is a tale of love that takes place in the king’s antaḥpura and the garden. Though there are incidents connected with the politics of the kingdom, release of a captive, and a victorious military conquest, it all happens in the background and we only get to hear about it; none of those incidents are staged; however, they contribute towards enhancing the main plot. In fact, the vidūṣaka’s friendly conspiracies are closer to the...
Mālavikāgnimitram is a play in five acts. The following is the summary of the plot –
The province of Vidiśā was ruled by a king named Agnimitra; he had two wives, Dhāriṇī and Irāvatī. Dhāriṇī was the coronated queen. One day, he spots the portrait of Mālavikā, a lady belonging to his antaḥpura and spontaneously falls in love with her; he gets enamoured by her beauty. The king’s friend Gautama (the vidūṣaka) comes up with a plan to enable him to...
विदेशी यात्रियों के पूर्वाग्रह
चीनी यात्री ह्वेन त्सांग, जिसे हर्षवर्धन का बड़ा सहयोग प्राप्त हुआ था, ने अपनी यात्रा गाथा में सम्राट की अत्यधिक प्रशंसा की है। उसने हर्षवर्धन को ‘शिलादित्य’ की उपाधि से महिमा मंडित किया है। उसके वर्णन में बौद्ध धर्म के प्रति उसके अति विश्वास से ऐसा प्रकट होता है मानों भारत में बिना बुद्ध के कुछ भी अस्तित्व में नही था। यह बौद्ध यात्री अपने धार्मिक मतान्धता में किसी से कम नहीं थे। ह्वेन त्सांग ने तो हर कदम पर सनातन...
ಜ್ಞಾನಕ್ಕೆ ಯಾವುದೇ ಎಲ್ಲೆ ಇಲ್ಲ. ಅದರಲ್ಲಿ ಪ್ರತ್ಯೇಕ ವಿಭಾಗಗಳನ್ನು ಕಲ್ಪಿಸುವುದು ನಮ್ಮ ಅನುಕೂಲತೆಗಾಗಿ, ನಮ್ಮ ಇತಿ-ಮಿತಿಗಳಿಗೆ ಅನುಸಾರವಾಗಿ. ಲೋಕಸಾಮಾನ್ಯದ ಸ್ಥಿತಿ ಹೀಗಿದ್ದರೂ ಕೆಲವರು ಮಹನೀಯರು ಜ್ಞಾನವನ್ನು ಅಖಂಡವಾಗಿ ಗ್ರಹಿಸಿ ಅದರ ಅನೇಕ ಶಾಖೆಗಳಲ್ಲಿ ಪರಿಶ್ರಮಿಸಿ ಪರಿಣತಿಯನ್ನು ಪಡೆಯುತ್ತಾರೆ. ಭುವನದ ಭಾಗ್ಯ ಎನಿಸುವ ಈ ಬಗೆಯ ಹಲವರು ಪ್ರಾಜ್ಞರು ಪ್ರಾಚೀನ ಭಾರತದಲ್ಲಿ ಜನ್ಮ ತಳೆದಿದ್ದುದು ನಮ್ಮ ಹೆಮ್ಮೆ. ಆಚಾರ್ಯ ಹೇಮಚಂದ್ರ ಸೂರಿ ಈ ಸಾಲಿನಲ್ಲಿ ಮೊದಲಿಗೇ ಸಲ್ಲುವನು. ವಿದ್ಯಾಜಗತ್ತು ಈತನನ್ನು ‘ಕಲಿಕಾಲಸರ್ವಜ್ಞ’ ಎಂದು ಗೌರವಿಸಿದೆ....
Kālidāsa uses astrological terms such as uccha and jāmitra in his works; these are from Greek origin. From this, we can estimate that he did not live before 350 CE. Mallinātha, the celebrated commentator on Kālidāsa’s poems interprets the line from Meghadūta – diṅnāgānāṃ pathi pariharan sthūla-hastāvalepān as a reference to a scholar named Diṅnāga who had voiced dissent against the poet’s views. Mallinātha lived at least a thousand years after...
साम्राज्यों का युग
गुप्तकाल के अंतिम समय मे गंगा किनारे स्थानेश्वार (थानेश्वर) का उदय हुआ | यह कुरुक्षेत्र में अम्बाला तथा दिल्ली के मध्य स्थित है | यहाँ हर्षवर्धन नामक सम्राट हुआ | गुप्त लोगों के सामान वह भी वैश्य कुल का था | हर्षवर्धन के पिता का नाम प्रभाकरवर्धन तथा भाई का नाम राज्यवर्धन था | जब उनका साम्राज्य सुहृढ स्थिति में था तब भी उन्हें विभिन्न दिशाओं से दबाव तथा संकटों का सामना करना पड़ा था | यह स्वाभाविक भी था क्यूंकि प्रत्येक राज्य में...
ಯಾದವರಾವ್ ಜೋಶಿ
ಯಾದವರಾವ್ ಜೋಶಿಯವರು ರಾಷ್ಟ್ರಿಯ ಸ್ವಯಂಸೇವಕ ಸಂಘದ ಹಿರಿಯ ಪ್ರಚಾರಕರಾಗಿದ್ದರು. ಇವರ ಅಪೂರ್ವ ಪರಿಚಯವನ್ನು ರಾಮಸ್ವಾಮಿಯವರು ಮಾಡಿಕೊಟ್ಟಿದ್ದಾರೆ. ಸಾಹಿತಿಗಳು, ಕಲಾವಿದರು ಮತ್ತು ವಿದ್ವಾಂಸರ ಪರಿಚಯ ಸಾಮಾನ್ಯ ಜಗತ್ತಿಗೆ ಬೇಗನೆ ಆಗುತ್ತದೆ. ರಾಜಕೀಯ, ಕ್ರೀಡೆ, ಸಿನೆಮಾ ಮುಂತಾದ ಕ್ಷೇತ್ರಗಳಿಗೆ ಸೇರಿದವರ ಪರಿಚಯವಂತೂ ಅನುಕ್ಷಣ ಆಗುತ್ತಿರುತ್ತದೆ. ಆದರೆ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕರಾದ ಸಮಾಜಸೇವಾಕರ್ತರ, ಅಂತರ್ಮುಖರಾದ ಜ್ಞಾನ-ವಿಜ್ಞಾನಸಂಪನ್ನರ ಪರಿಚಯ ಸುಲಭದಲ್ಲಿ ಆಗುವುದಿಲ್ಲ. ಜೋಶಿಯವರು ಈ ವರ್ಗಕ್ಕೆ ಸೇರಿದವರು. ಆದುದರಿಂದಲೇ ಇಂಥವರ ಪರಿಚಯದ...
It is difficult to tell when and where Kālidāsa lived, just as in the case of Bhāsa. Quite an amount of research has taken place on the subject and there have been numerous debates about the poet’s details. In fact, no other Sanskrit poet appears to have been discussed to this extent; however, we must admit that the search has not yielded the required results yet. Just as with Bhāsa, there are two diverging opinions about Kālidāsa’s life. Some...