“ಝಳದ ಝಾಡಿಗೆ ಹೆದರಿ ಸೂರ್ಯನನುಳುಹುವನೆ ಕಲಿರಾಹು”, “ಕರಣ ಬಿಂಬದ ತತ್ತಿಗಳನುತ್ತರಿಸಿ ತೋರುವ ತಿಮಿರವುಂಟೇ”, “ಉರಿವ ಪೇಟೆಗಳಲಿ ಪತಂಗದ ಸರಕು ಮಾರದೆ ಮರಳುವುದೆ”, “ಗರ್ಭ ಬಲಿಯದೇ ಹಗಲನೀದುದು ರಾತ್ರಿ”, “ಕುಡಿಕುಡಿದುಗುಳುತ್ತಿರ್ದವು ತಿಮಿರವನು ಕರಿ ದೀಪ್ತಿ ಕಾಳಿಗಳು”, “ಮಂಜಿನ ಮಳೆಗೆ ಕುಲಗಿರಿ ಕರಗುವುದೇ”, “ಮೇಘದ ಮರೆಯ ಹೊಕ್ಕರೆ ರಾಹು ಬಿಡುವನೇ ಉರಿವ ರವಿ ಮಂಡಲವ”, “ಅರಗಿನರಸನ ಬಾಗಿಲಲಿ ದಳ್ಳುರಿಗೆ ಕಡವೇ”, ಇಂತಹವು ಸಾವಿರಾರು ಪ್ರತಿಮೆಗಳು, ಕುಮಾರವ್ಯಾಸನ ಭಾಷಾ ಪ್ರಯೋಗದಲ್ಲಿ ಹಾಸುಹೊಕ್ಕಾಗಿವೆ. ಅಭಿಮನ್ಯುವಿನ ಮರಣದ ನಂತರ ಪಾಂಡವರ ದುಃಖವನು ವರ್ಣಿಸುವ ಈ ಮನೋಜ್ಞ ರೂಪಕವನ್ನು ಗಮನಿಸಿ. “ಭೂಪಾಲಕನ ಸೈರಣೆಗಾಯ್ತು ಮಹಾನವಮಿ – ಒಳಗುರಿವ ಹಸಿಮರನ ತುದಿಯಲಿ ಜಲವೊಗುವವೊಲು ಹೃದಯಶಿಖಿಯುರೆ ತಳಿತು ಲೋಚನವಾರಿ ತುಳುಕಿತು”. ನಿಜತನುಜ ಶೋಕದಲಿ ಅರ್ಜುನ ‘ಧೈರ್ಯ ದರಿದ್ರ’ನಾಗುತ್ತಾನೆ (ಒಂದೆಡೆ ವಿಕ್ರಮ ದರಿದ್ರನೆಂಬ ಪ್ರಯೋಗವನ್ನೂ ಮಾಡುತ್ತಾನೆ).
“ಗಾಳಿ ಬೆವರುವುದುಂಟೆ, ಮರೀಚಿಯ ತೊರೆಗೆ ಹರಗೋಲಿಡುವವರುಂಟೆ, ಕೊಳಚೆಯುದಕರೆಕೊಂಬುದೇ ಹರಿಗೋಲ ಬಾಡಿಗೆಯ, ದಿನೇಶನ ಮೇಳವನು ಮುದಿಗೂಗೆ ಮೆಚ್ಚದು, ಬೆಂದ ವಸ್ತುವಿಗೆ ದಹನವುಂಟೆ”, ಇಂತಹವು ಅಸಂಖ್ಯ. ಕರ್ಣನ ಯುದ್ಧವನ್ನು ವರ್ಣಿಸುತ್ತಾ “ಭೀತಿಯ ಲಾಯದಲಿ ಕಟ್ಟಿದನು, ಪಾರ್ಥನ ವಾಯುಜನ ಕರಣೇಂದ್ರಿಯಗಳನು ಕಲಿಕರ್ಣ” ಎನ್ನುತ್ತಾನೆ. ಸುಯೋಧನ ಮರಣ ಹೊಂದಿದಾಗ ರುಧಿರದ ತಿಲಕವಾಗುತ್ತಾನೆ ಧರಾಂಗನೆಗ. ಪಡುವಣಶೈಲವಿಫುಲದೀಪಸ್ತಂಭದಂತೆ ರವಿ ಸಂಧ್ಯಾ ಸಮಯದಲಿ ಮೆರೆಯುತ್ತಾನೆ.
ಕುಮಾರವ್ಯಾಸನ ರೂಪಕ ಶಕ್ತಿ ಅಗಾಧ, ಭಾಷೆಯನ್ನು ಮಯೂರಲಾಸ್ಯವಾಡಿಸಿ, ಮೋಡಿ ಮಾಡುವ ಕಲೆ ಇವನಿಗೆ ಕರಗತ. ಶಬ್ದ ಪ್ರಯೋಗದಲ್ಲಿ ಮಡಿವಂತಿಕೆಯೂ ಇವನಿಗಿಲ್ಲ. ಪದಗಳು ತಮ್ಮ ಮೈಲಿಗೆಯನ್ನು ಕಳೆದುಕೊಂಡು ಕಾವ್ಯದಲ್ಲಿ ಸೇರಿಕೊಂಡು ಬಿಡುವ ಪವಾಡ ಕುಮಾರವ್ಯಾಸನಲ್ಲಿ ನಡೆಯುತ್ತದೆ. ಸತ್ಯದ ನುಡಿಗೆ ಹಾದರವಿಲ್ಲ, ಪಾಂಡುಪುತ್ರರ ಬೊಡ್ಡಿ, ಗಂಡರೋ ನೀವು ಷಂಡರೋ, ಹೀಗೆ ಉದಾಹರಿಸಬಹುದು. ಇದಲ್ಲದೆ ಭಾಷೆಯ ಆಡುಮಾತಿನಲ್ಲಿ ಪ್ರಯೋಗದಲ್ಲಿರುವ ಅನೇಕ ಅರ್ಥಹೀನ ಪದಗಳು ಕುಮಾರವ್ಯಾಸನ ಕಾವ್ಯದಲ್ಲಿ ಅಳವಡಿಸಲ್ಪಟ್ಟಿರುವ ರೀತಿ ಅದ್ಭುತವೆನಿಸುತ್ತದೆ. ರೀತಿ ಗೀತಿ, ಸಾಮ ಗೀಮ, ಮರ್ಮ ಗಿರ್ಮ, ರಸ ಗಿಸ, ಸಗ್ಗ ಗಿಗ್ಗ ಇಂತಹ ಅನೇಕ ಉದಾಹರಣೆಗಳು ಸಿಗುತ್ತವೆ. ಗೀತಿ, ಗೀಮ, ಗಿರ್ಮ, ಗಿಸ, ಗಿಗ್ಗ ಈ ಪದಗಳು ಯಾವ ಅರ್ಥಕೋಶದಲ್ಲಿ ಸಿಗುತ್ತವೆ? ಇವಕ್ಕೆ ಅರ್ಥವಾದರೂ ಏನು? ಕಾದಂಬರಿಯಲ್ಲಿಯೋ, ಗದ್ಯದಲ್ಲಿಯೋ ಆಡುಮಾತಿನ ಉಪಯೋಗವೆಂದು ಸುಲಭವಾಗಿ ಉಪಯೋಗಿಸಬಹುದು. ಆದರೆ, ಪೌರಾಣಿಕ ಮಹಾ ಕಾವ್ಯವೊಂದರಲ್ಲಿ ಇಂತಹ ಪ್ರಯೋಗಗಳನ್ನು ಸಮರ್ಥವಾಗಿ ಅಳವಡಿಸಿರುವುದು ಕುಮಾರವ್ಯಾಸನ ಪ್ರತಿಭೆಗೆ ಮಾತ್ರ ದಕ್ಕುವಂತಹದು. ಕುಮಾರವ್ಯಾಸ ಬಳಸಿರುವ ಪದಗಳ ಬಗೆಗೆ ಆಲೋಚಿಸುವುದಕ್ಕಿಂತ, ಅವನು ಬಳಸದೇ ಬಿಟ್ಟಿರುವ ಪದ ಯಾವುದಾದರೂ ಇದೆಯೇ ಎಂದು ಹುಡುಕಬೇಕಾಗುತ್ತದೆ. ಶಬ್ದ ಶ್ರೀಮಂತ ಈತ. ಹತ್ತಾ ಹತ್ತಿ, ದೇಖ್ಯಾಳ ಹೀಗೆ ಅದೆಷ್ಟು ರೀತಿಯ ಪದಗಳೋ.
ಕೃಷ್ಣನ ವಿಶ್ವರೂಪವನ್ನು ಕಂಡ ಅರ್ಜುನನ ಭಾವತೀವ್ರತೆಯನ್ನು, ಅದ್ಭುತ, ಭವ್ಯವನ್ನು ಕಂಡಾಗ ವ್ಯಕ್ತಿಗಳ ಮಾನಸಿಕ ವ್ಯಾಪಾರ - ಭಾವ ತೀವ್ರತೆ – ದೈಹಿಕ ಪ್ರತಿಕ್ರಿಯೆಯ ಮೂಲಕ ಅಭಿವ್ಯಕ್ತಗೊಳ್ಳುವುದನ್ನು ಈ ಪದ್ಯ ಅದೆಷ್ಟು ಸುಂದರವಾಗಿ, ಸಹಜವಾಗಿ, ಸರಳ ಭಾಷೆಯಲ್ಲಿ ನಿರೂಪಿಸುತ್ತದೆ.
ಅಡಿಗಡಿಗೆ ಕಣ್ತೆರೆದು ಮುಚ್ಚುವ-
ನಡಿಗಡಿಗೆ ಮೈಬೆವರಿ ಬೆರಗಹ-
ನಡಿಗಡಿಗೆ ಮೈಯೊಲೆವನುಬ್ಬಿದ ರೋಮ ಪುಳಕದಲಿ |
ಅಡಿಗಡಿಗೆ ಮನ ನಲಿದು ಹೊಂಗುವ-
ನಡಿಗಡಿಗೆ ಭಯಗೊಂಡು ಕರಗುವ-
ನೊಡಲನವನಿಗೆ ಹರಹಿ ನಿಡುದೋಳುಗಳ ನೀಡಿದನು ||
ಅಡಿಗಡಿಗೆ ಎನ್ನುವ ಪುನರುಕ್ತಿಯಲ್ಲಿ, ಸರಳನುಡಿಗಳಲ್ಲಿ ಅಡಗಿರುವ ಭಾವಶ್ರೀಮಂತಿಕೆ, ಭಾವತೀವ್ರತೆಗಳು ಭಾಷಾ ಶೈಲಿಯ ಔನತ್ಯಕ್ಕೆ ನಿದರ್ಶನವಾಗಿವೆ. “ಜನನವೇ ಲಯ ಬೀಜ ಮರಣವೇ ಜನನ ಬೀಜ” ಎನ್ನುವಲ್ಲಿ ಅಡಗಿರುವ ತಾತ್ವಿಕ ಸಿದ್ದಾಂತವನ್ನು ಭಾಷಾ ಸರಳತೆಯಿಂದ ವೀಕ್ಷಿಸಬಹುದು.
ರಣರಂಗದಲ್ಲಿ ಭಟರು ಒಬ್ಬರನ್ನೊಬ್ಬರು ಛೇಡಿಸುತ್ತಾ, ಹುರಿದುಂಬಿಸುತ್ತಾ, ಕಾಳಗದಲ್ಲಿ ಆಡುವ ಮಾತುಗಳ ದ್ವಿರುಕ್ತಿಯ ಚಮತ್ಕಾರ ಹೀಗಿದೆ. “ಎಲೆಲೆ ಕವಿ ಕವಿ, ಬೆರಸು ಬೆರೆಸಿಟ್ಟಿಳಿಸು, ತಿವಿ ತಿವಿ, ಭಲರೆ ಭಲರತಿಭಲರೆ ಹಿಂಚದಿರಿನ್ನು ಹೊಯ್ ಹೊಯ್ . . . .” “ವೀರ ಧಣು ಧಣು, ಪೂತುರೇ ಬಿಲುಗಾರ ಮಝುರೆ ಚಾಪ ತಂತ್ರವಿಶಾರದಾ ಎನುತೊಬ್ಬರೊಬ್ಬರ ಬಿರುದ ಮೂದಲಿಸಿ ಓರಣದ ಕಣೆಗಳಲಿ ತಲೆಗಳ ತೋರಣವ ಕಟ್ಟಿದರು” “ಪೂತು ಸಾರಥಿ ಭಾಪು ಮಝರೇ ಸೂತ ಧಿರು ಧಿರು ಎನುತ ರಥಿಕವ್ರಾತ ಮಿಗೆ ಬೋಳೈಸಿ ಕೊಂಡರು ಹಯದ ವಾಘೆಗಳ”.
“ತೊಲತೊಲಗು, ಜಾಗು ಜಾಗುರೆ, ಫಡ ಫಡಾ, ಪೂತು ಮಝರೆ” ಇಂತಹ ದ್ವಿರುಕ್ತಿಗಳ ಪ್ರಯೋಗ, ಈ ಕವಿಯ ಭಾಷಾಪ್ರಯೋಗದಲ್ಲಿ ಹೆಚ್ಚಾಗಿ ಕಂಡು ಬರುತ್ತದೆ. ಇಂತಹ ಭಾಷಾ ಪ್ರಯೋಗಗಳನ್ನು ಅಳವಡಿಸಿಕೊಂಡಿರುವುದರಿಂದ ಈ ಮಹಾಕಾವ್ಯಕ್ಕೆ ಕಾದಂಬರಿಯ ಮೆರಗು ಬರುತ್ತದೆ, ಹಾಗೂ ಓದುಗನನ್ನು ತನ್ನಲ್ಲಿ ತಲ್ಲೀನಗೊಳಿಸಿಕೊಳ್ಳುತ್ತದೆ. 20 ನೆಯ ಶತಮಾನದ ಕಾಂದಂಬರಿಗಾರ ಜೇಮ್ಸ್ ಜಾಯ್ಸ್ ತನ್ನ “ಯೂಲಿಸೆಸ್” ಕಾದಂಬರಿಯಲ್ಲಿ ಆಡುಭಾಷೆಯ ನಾನಾ ಪ್ರಕಾರಗಳನ್ನು, ದುಡಿಸಿಕೊಳ್ಳುತ್ತಾ ಸಿನ್‍ಬಾದ್ ದಿ ಸೇಲರ್, ಟಿನ್‍ಬಾದ್ ದಿ ಟೇಲರ್, ಜಿನ್‍ಬಾದ್ ದಿ ಜೇಲರ್ ಹೀಗೆ (Sinbad the Sailor, Ginbad the Jailar etc.) ಬರೆದುಕೊಳ್ಳುತ್ತಾ ಹೋಗುತ್ತಾನೆ. ಆದರದು ಒಂದು ಕಡೆ ಕ್ರೋಢೀಕೃತವಾಗಿ ಒಂದು ವಾಕ್ಯಗುಚ್ಚದಲ್ಲಿ ಪ್ರಯೋಗಿಸಲ್ಪಟ್ಟಿದೆ. ಆದರೆ ಕುಮಾರವ್ಯಾಸನ ಮಹಾ ಕಾವ್ಯದಲ್ಲಿ ಗಿಸ, ಗೀತಿ, ಇಂತಹ ಅರ್ಥವೇ ಇರದ ಪದಗಳು ಕೃತಿಯ ಸಂರಚನೆಯ ಅವಿಭಾಜ್ಯ ಅಂಗವಾಗಿ ಆಡುಮಾತಿನ ಸಹಜತೆಯನ್ನು ಒಳಗೊಂಡು, ಅರ್ಥವೇ ಇರದ ಪದಗಳು ಅರ್ಥಪೂರ್ಣ ಕಾವ್ಯ ಭಾಷೆಯಾಗಿ ಬಿಟ್ಟಿವೆ.
ಉದ್ಯೋಗ ಪರ್ವದ 184 ಪದ್ಯಗಳನ್ನು ಕುಮಾರವ್ಯಾಸ ವಿದುರ ನೀತಿಗೆ ಮೀಸಲಿಟ್ಟಿದ್ದಾನೆ. ಪುರುಷಾರ್ಥಗಳು, ಆಶ್ರಮ ಧರ್ಮ, ರಾಜ ನೀತಿ, ರಾಜ ಧರ್ಮ ಮುಂತಾದ ತತ್ವಗಳನ್ನು ಸಿದ್ಧಾಂತಗಳನ್ನು ವಿವರಿಸುವ ವಿದುರನ ಭಾಷೆಯಲ್ಲಿ ಆಡು ಮಾತುಗಳ ಪ್ರಯೋಗವಿಲ್ಲ. ಪಾತ್ರಗಳ ಆಲೋಚನೆಯ ರೀತಿಗೆ ತಕ್ಕಂತೆ ಭಾಷೆಯ ರೀತಿಯೂ ಬದಲಾಗುವುದು ಕುಮಾರವ್ಯಾಸನ ಭಾಷಾ ಶೈಲಿಯ ಮುಖ್ಯ ಅಂಶ. “ಧರ್ಮದ ನೆಲೆಯನರಿಯದ ದಾನಿಗಳ ಸಿರಿ ಸುಳಿವ ಗಾಳಿಗೆ ಮಲೆವ ದೀಪವು” ಎನ್ನುತ್ತಾನೆ ವಿದುರ. ಅಂತೆಯೇ ಸನತ್ಸುಜಾತಮುನಿಯ ಉಪದೇಶವಾಕ್ಯಗಳ ಭಾಷೆ ಸಹ ಗಂಭೀರವಾದ ಶೈಲಿಯಲ್ಲಿದೆ. ಎಲ್ಲ ವಿಭಿನ್ನ ವಸ್ತುಗಳಲ್ಲಿ ಅಂತರ್ಗತವಾಗಿರುವ ಪರಮಾತ್ಮ ತತ್ವವೊಂದೇ ಎನಲು” ಹಲವು ವರ್ಣದೊಳೆಸುವ ಗೋಸಂಕುಲಗಳೊಂದೇ ವರ್ಣದಲಿ ಕಂಗೊಳಿಸುವೀ ಕ್ಷೀರಾಮೃತವು ಮೈಗೊಂಡು ತೋರುವಂತೆ” ಎಂದು ಸಾದೃಶ್ಯ ಉದ್ಧರಿಸುತ್ತಾನೆ. ವಿದುರನ ಮನೆಯಲ್ಲಿ ಕೃಷ್ಣನಿಗೆ ಪಾದಾಭಿಷೇಕದ ಹನಿಹಾಲು, ಕೌರವನ ಅರಮನೆಯ ತನಕ ಹರಿದು ಬಂದಿತೆಂದು ಕವಿ ವರ್ಣಿಸಿದಾಗ, ಇದು ಒಂದು ರೀತಿಯ ಮಾಂತ್ರಿಕವಾಸ್ತವತೆಯೇ ಎನಿಸಿದರೂ ನಮ್ಮ ಭಕ್ತ ಕವಿಗೆ ಅದು ಅತ್ಯಂತ ಸಹಜ, ಆತನ ಅನುಭವಕ್ಕೆ ಸುವೇದ್ಯವಾಗಿರುವ ಸತ್ಯ.
ಇಂತಹ ಪ್ರತಿಭಾವಂತ ಮಹಾಕವಿಯ ಭಕ್ತ ಚೇತನ ಕೃಷ್ಣನ ಮಹಿಮೆಯನ್ನು ವರ್ಣಿಸುವಾಗ ನಭಕ್ಕೇರಿ ಪರಮಾತ್ಮನ ಲೀಲಾವಿಲಾಸದ ವರ್ಣನೆಯಲ್ಲಿ ವಿಹರಿಸುತ್ತದೆ. ಆದರೆ ಅರ್ಧ ಹೆಜ್ಜೆ ಹಿಂದೆ ನಿಲ್ಲುತ್ತದೆನಿಸುತ್ತದೆ. ಕೃತಿಯ ಸಮಗ್ರತೆಯ ದೃಷ್ಟಿಯಿಂದ, ಸ್ತ್ರೀಯರ ವರ್ಣನೆಯ ಪದ್ಯಗಳು, (ಅಪ್ಸರೆಯರ, ಹಾಗೂ ಸುರಲೋಕದವರ ಮತ್ತು ಇತರರ) ಕೃಷ್ಣ ಭಕ್ತಿಯನ್ನು, ಕೃಷ್ಣ ಮಹಿಮೆಯನ್ನು ಸಾರುವ ಪದ್ಯಗಳು ಮಿತಿಯಲ್ಲಿದ್ದಿದ್ದರೆ, ಮತ್ತೂ ಪ್ರಭಾವ ಪೂರ್ಣವಾಗಿರುತ್ತಿತ್ತೆಂದೆನಿಸುತ್ತದೆ.
ಮೊಲೆಯ ಮೇಲುದ ಜಾರೆ ಜಾರಿದ-
ರಳಿಮನರು ಕಂಗಳಿನ ಮಿಂಚಿನ
ಹಿಳುಕಿನೆಡೆ ನಡೆಗೆಟ್ಟು ನಿಂದರು ಚಿತ್ತವಿಹಲ್ವರು |
ತೆಳುವಸುರು ತೆಲೆದೋರೆ ತೋರಿದು-
ದಲಗು ಮರು ಮೊನೆಯೆನುತ ವಿಟರಳ-
ವಳಿಯೆ ನಡೆತರುತಿರ್ದಳಂಗನೆ ರಾಜ ವೀಧಿಯಲಿ||
ಇದು ಅರಣ್ಯವಾಸ ಮುಗಿಸಿ, ಅಜ್ಞಾತವಾಸಕ್ಕೆಂದು, ವಿರಾಟನಗರಿಗೆ ಬರುತ್ತಿರುವಾಗ ದ್ರೌಪದಿ ಹೇಗೆ ಕಾಣುತ್ತಿದ್ದಳೆಂಬ ವರ್ಣನೆ. ದ್ರೌಪದಿಯಿದ್ದಂತಹ ಪರಿಸ್ಥಿತಿಯಲ್ಲಿ ಇಂತಹ ವರ್ಣನೆ ಉಚಿತವೇ? ಬಹುಶಃ ಇಂತಹ ವಿವರಣೆಗಳು, ವರ್ಣನೆಗಳು ಕವಿ ಸಮಯದ ಪ್ರಭಾವವು, ಮಹಾಕಾವ್ಯಗಳಲ್ಲಿರಬೇಕಾಗಿದ್ದ ನಿಯಮಗಳ ಅನುಸರಣೆಯ ಪರಿಣಾಮವೂ ಆಗಿರಬೇಕು. ಆದರೆ ಇಂತಹ ಸಣ್ಣ ಪುಟ್ಟ ‘ಸಂಗತಿಗಳು’ ನಮ್ಮ ಗಮನಕ್ಕೇ ಬಾರದಂತೆ, ಬುದ್ಧಿ ಭಾವನೆಗಳನ್ನು ಕೊಚ್ಚಿಕೊಂಡು ಹೋಗಿ ಬಿಡುವಂತಹ ಪ್ರತಿಭಾ ಪ್ರವಾಹ, ಕಲ್ಪನೆಯ ಮೋಡಿ, ಭಾಷೆಯ ಓಘ ಕುಮಾರವ್ಯಾಸನದು.
ಕುಮಾರವ್ಯಾಸನನ್ನು ಓದಿ ಮುಗಿಸಿದಾಗ ಹಲವಾರು ಶಂಕೆಗಳು ಮನಸ್ಸನ್ನು ಕಾಡುತ್ತವೆ. ಆದಿಕವಿ ವಾಲ್ಮೀಕಿಯ ‘ರಾಮಾಯಣ’ವಾಗಬಹುದು, ವ್ಯಾಸರ “ಮಹಾಭಾರತ”ವಾಗಬಹುದು. ಆದರೆ, ಈ ಎರಡೂ ಮಹಾಕಾವ್ಯಗಳು Epic of Growth ಎನಿಸಿಕೊಂಡು ಆದಿಕಾವ್ಯಗಳಾಗಿರುವುದರಿಂದ ಇವುಗಳನ್ನು ನನ್ನ ಶಂಕೆಯ ಪರಿಧಿಯಿಂದ ಹೊರಗಿಡಬಹುದು. ಇಂತಹ ಮಹಾಕಾವ್ಯಗಳನ್ನು ಆಧರಿಸಿ ಕಾಲಕಾಲಕ್ಕೆ ಕವಿಗಳು ತಮ್ಮ ತಮ್ಮ ಪ್ರತಿಭೆಗನುಗುಣವಾಗಿ ಮಹಾಕಾವ್ಯಗಳನ್ನು ರಚಿಸಿದರು. ಇವು ಕೂಡ ಮಹಾಕಾವ್ಯಗಳೇ ಆದರೂ, ಇವೆಲ್ಲಕ್ಕೂ ಮೂಲ ಮಾದರಿಯಾಗಿ ಆದಿ ಮಹಾಕಾವ್ಯಗಳೇ ಇದ್ದುದ್ದು. ಇಂತಹ ಎಲ್ಲ ಕೃತಿಗಳಲ್ಲಿಯೂ ನಾವು ಕಾಣುವುದು ಆ ಮಹಾಕವಿಗಳ ಜೀವನಾನುಭವ ಹಾಗೂ ನಿರ್ದಿಷ್ಟ ಕಾಲ ಘಟ್ಟದ ಯುಗ ಪ್ರಜ್ಞೆಯ ಅಭಿವ್ಯಕ್ತಿ. ಆದರೂ ಒಮ್ಮೊಮ್ಮೆ ಅನಿಸುತ್ತದೆ. “ಕೇವಲ ಒಂದೆರಡು ಕೃತಿಗಳಲ್ಲಿಯೇ ಅದರ ಜೀವನಾನುಭವವೆಲ್ಲಾ ಮೂಡಿ ಬರಲು ಸಾಧ್ಯವಾಯಿತೇ? ಅಥವಾ ಜೀವನಾನುಭವದ ಸ್ವಲ್ಪಭಾಗ ಯುಗ ಪ್ರಜ್ಞೆಯ ಸ್ವಲ್ಪ ಭಾಗ ಮಾತ್ರ ಅಭಿವ್ಯಕ್ತಿಗೊಳ್ಳಲು ಸಾಧ್ಯವಾಯಿತೇ ?”
ಕೃತ, ತ್ರೇತಾ, ದ್ವಾಪರಗಳಲ್ಲಿ ಯುಗಪ್ರಜ್ಞೆ ಬದಲಾದುದು ಕಂಡು ಬರುತ್ತದೆ. ‘ರಾಮಾಯಣ’ ದಲ್ಲಿ ನಡೆಯುವ ಒಳಿತು ಕೆಡಕಿನ ಸಂಘರ್ಷ ಒಂದು ರೀತಿ ನೇರ ಸಂಘರ್ಷ. ರಾಮರಾವಣರು ಆ ಯುಗಪ್ರಜ್ಞೆಯ ಎರಡು ಮುಖಗಳು. ಒಳಿತು ಕೆಡಕುಗಳು ಬಾಹ್ಯದಲ್ಲಿ ಮುಖಾಮುಖಿಯಾಗುತ್ತವೆ. ‘ಮಹಾಭಾರತ’ ದ ಯುಗಪ್ರಜ್ಞೆ ವಿಭಿನ್ನ ರೀತಿಯದು. ಸಾಮಾಜಿಕ ಪರಿಸ್ಥಿತಿಯಲ್ಲಿ ಬದಲಾಗಿದೆ. ಒಳಿತು ಕೆಡಕಿನ ಸಂಘರ್ಷವೇ ಮೂಲಭೂತ ಅಂಶವಾದರೂ ಸಂಘರ್ಷದ ರೀತಿ ಬದಲಾಗಿದೆ. ರಾಮನಲ್ಲಿ ಕಂಡು ಬರುವ ನೇರ ನಡೆ ಕೃಷ್ಣನಲ್ಲಿ ಕಂಡುಬರುವುದು ಸಾಧ್ಯವಾಗುವುದಿಲ್ಲ. ಜೀವನದ ನೇಯ್ಗೆ ಹೆಚ್ಚು ಸಂಕೀರ್ಣಗೊಳ್ಳುತ್ತದೆ ಇಲ್ಲಿ. ಕೆಡುಕನ್ನು ನಿವಾರಿಸಲು ಕೇವಲ ಒಳಿತಿನಿಂದ ಸಾಧ್ಯವಾಗುವುದಿಲ್ಲ. ವಿಷವನ್ನು ಪರಿಹರಿಸಲು ಸ್ವಲ್ಪ ವಿಷವನ್ನು ಉಪಯೋಗಿಸುವಂತೆ ಕೆಡುಕಿನ ನಿವಾರಣೆಗೆ ಸ್ವಲ್ಪ ಕೆಡುಕನ್ನೇ ಉಪಯೋಗಿಸುವುದು ಅನಿವಾರ್ಯವಾಗುತ್ತದೆ. ಧರ್ಮ ಸಂಸ್ಥಾಪನೆಯ ಹಾದಿಯಲ್ಲಿ ಸ್ವಲ್ಪ ಅಧರ್ಮದ ನಡೆಗೂ ಹಾದಿ ಇದೆ ಇಲ್ಲಿ. ಬಹುಶಃ ಆದ್ದರಿಂದಲೇ ಮಹಾಭಾರತ, ಮಹಾಭಾರತದ ಪಾತ್ರಗಳು, ಮುಖ್ಯವಾಗಿ ಕೃಷ್ಣನ ರಾಜಕಾರಣ, ಅವನ ತಂತ್ರಗಳು, ಅವನ ನೈತಿಕ, ಸಾಮಾಜಿಕ, ಧಾರ್ಮಿಕ ಪರಿಕಲ್ಪನೆಗಳು ಇಂದಿಗೂ ಪ್ರಸ್ತುತವೆನಿಸುವುದು. ಇಂತಹ ಮೂಲ ಮಾದರಿಗಳನ್ನಾಧರಿಸಿ ರಚಿಸಿರುವ ಕನ್ನಡದ ಮಹಾಕವಿಗಳ ಮಹಾಕಾವ್ಯಗಳನ್ನೋದುವಾಗ, ಇಂತಹ ಅದ್ಭುತಪ್ರತಿಭೆ, ಭವ್ಯಕಲ್ಪನೆಗಳ ಈ ಕವಿಚೇತನಗಳು ತಮ್ಮ ತಮ್ಮ ಯುಗ ಒಡ್ಡಿದ್ದ ಪರಿಮಿತಿಗೆ ಬದ್ಧವಾಗಿದ್ದುಬಿಟ್ಟವೆನಿಸುತ್ತವೆ. ಕುಮಾರವ್ಯಾಸನಂತಹ ಅದ್ಭುತ ಪ್ರತಿಭೆ ಮಹಾಭಾರತದಂತಹ ಕೃತಿಯೊಂದನ್ನು ರಚಿಸಿ ಸುಮ್ಮನಾಗಿಬಿಟ್ಟನೇಕೆ ಎನಿಸುತ್ತದೆ.
ಪಂಪ ‘ಆದಿಪುರಾಣ’, ‘ವಿಕ್ರಮಾರ್ಜುನ ವಿಜಯ’ಗಳನ್ನೂ ರತ್ನಾಕರವರ್ಣಿ ‘ಭರತೇಶವೈಭವ’ವನ್ನೂ, ಹರಿಹರ ಸಾಕಷ್ಟು ರಗಳೆಗಳನ್ನೂ, ರಾಘವಾಂಕ ಹಲವಾರು ಕಾವ್ಯಗಳನ್ನೂ ಬರೆದಿದ್ದಾರೆ. ಆದರೂ ಪ್ರತಿಯೊಬ್ಬರೂ ತಮ್ಮ ಕಾವ್ಯದ ವಸ್ತುವಿಗಾಗಿ ಪ್ರಚಲಿತ ಪುರಾಣವನ್ನೇ ಅವಲಂಬಿಸಬೇಕಾಗಿದ್ದುದು, ಮಹಾಕಾವ್ಯಗಳು ಪದ್ಯರೂಪದಲ್ಲಿಯೇ ಇರಬೇಕೆಂಬ ನಿರ್ಬಂಧ ಇವುಗಳಿಂದಾಗಿ ಕವಿ ಚೇತನ ಪರಿಮಿತಿಗೊಳಪಟ್ಟಿತೆನಿಸುತ್ತದೆ. ಎಲ್ಲಾ ಕವಿಗಳೂ ಪೌರಾಣಿಕ ಮಹಾಕಾವ್ಯಗಳು ಅಥವಾ ಅದರಲ್ಲಿನ ಯಾವುದಾದರೊಂದು ಪ್ರಸಂಗವನ್ನು ತಮ್ಮ ಕಾವ್ಯದ ವಸ್ತುವನ್ನಾಗಿ ಆಯ್ಕೆ ಮಾಡಿ ಕೊಂಡಿದ್ದಾರೆ. ಮಹಾಕವಿಗಳ ಪ್ರತಿಭೆ ಪೌರಾಣಿಕ ವಸ್ತುವಿನ ಪರಿಮಿತಿಯಲ್ಲಿಯೇ ಅರಳಬಲ್ಲದ್ದಾಗಿತ್ತೇ? ತಮ್ಮ ಯುಗದ ನಿಯಮ, ನಿರ್ಬಂಧಗಳನ್ನು ಮೀರುವ ಪ್ರಯೋಗ ಶೀಲತೆಯ ಕೊರತೆಯೇನಾದರೂ ಇದ್ದೀತೆ? ಸಾಮಾನ್ಯ ಮನುಷ್ಯನ ಬಗೆಗೆ, ಅವನ ಮಹತ್ತಿನ ಬಗೆಗಿನ ಕಲ್ಪನೆಯಾಗಲೀ, ಅವನನ್ನೂ, ಅವನ ಬದುಕನ್ನೂ ಕಾವ್ಯದ ವಸ್ತುವಾಗಿ ಬಳಸಿಕೊಳ್ಳುವ ಪರಿಕಲ್ಪನೆಯೂ ಇರದಿದ್ದ ಕಾಲಘಟ್ಟ ಅದು. ಎಲ್ಲ ಕವಿಗಳೂ ‘ರಾಮಾಯಣ’, ‘ಮಹಾಭಾರತ’, ಜೈನ ಪುರಾಣಗಳಿಗೆ ಋಣಿಗಳಾಗಿದ್ದಾರೆ. ಜೊತೆಗೆ ಗದ್ಯದ ಬರವಣಿಗೆಯಲ್ಲಿನ ಸ್ವಾತ್ರಂತ್ರ್ಯ ಪದ್ಯದಲ್ಲಿ ಬರಲು ಸಾಧ್ಯವಿಲ್ಲ. ಛಂದಸ್ಸು, ಪ್ರಾಸ ಮುಂತಾದ ಮಿತಿಯಲ್ಲಿ ವಿಪುಲಸೃಷ್ಟಿ ಸಾಧ್ಯವಾಗಿಲ್ಲದಿರಬಹುದು. ಕುಮಾರವ್ಯಾಸನಂತಹ ಕವಿಗಳು ಪುರಾಣವನ್ನಾಧರಿಸಿದ ಮಹಾಭಾರತದಂತಹ ಕಥಾನಕದ ಜೊತೆಗೇ ಸಮಕಾಲೀನ ಸಾಮಾಜಿಕ, ರಾಜಕೀಯ, ಧಾರ್ಮಿಕ, ಜೀವನದ ಆಗುಹೋಗುಗಳ ಬಗೆಗೂ ಒಂದು ಕಾವ್ಯ ರಚಿಸಿದ್ದರೆ ಎಂತಹ ಐತಿಹಾಸಿಕ ದಾಖಲೆಯಾಗುತ್ತಿತ್ತು ಎನಿಸುತ್ತದೆ. ಹೀಗೆ ಯೋಚಿಸುವುದು ಸರಿಯೋ ತಪ್ಪೋ ಯೋಚನೆಯಂತೂ ಮೂಡುತ್ತದೆ.
ಈ ಎರಡು ರಚನೆಗಳ ಮೂಲಕ ಕುಮಾರವ್ಯಾಸನ ಪ್ರತಿಭೆಗೆ ಹಾಗೂ ಅವನ ವ್ಯಕ್ತಿತ್ವಕ್ಕೆ ನನ್ನ ನಮನಗಳನ್ನು ಸಲ್ಲಿಸುತ್ತೇನೆ.
ಅನುಪಮನು ರೂಪಕದಿ ತನ್ನ ಕ-
ಥನದ ವಿಸ್ತರ ತಂತ್ರ ವಿವರಣ
ಘನತೆ ವಿನ್ಯಾಸದಲಿ ನಿರ್ಮಮ ಪಾತ್ರಗಳ ರಚಿಸಿ |
ವಿನುತ ಸಾಮರ್ಥ್ಯದಲಿ, ಕೃಷ್ಣ ಕ
ರುಣೆಯ ಮೆರೆಸುತೆ ಕಟ್ಟಿ ಬಳಗವ-
ನಿನಿತು ಮೆರೆದನು ಕನ್ನಡದಲೀ ವ್ಯಾಸ ಪ್ರತಿಭೆಯಲಿ ||ಹಳಬನೀತನ ಬೋಳು ಮಂಡೆಯ-
ದಳವೆನಿತೊ ವಿಸ್ತಾರವಾಳವ
ತಿಳಿಯಲಾರದ ಭಾವಬುದ್ಧಿ ಮನಗಳು ಮಂಕಾಗಿ |
ಮುಳುಗುತವನುಕ್ಕಿಸುವ ಮೋಡಿಯ
ಸುಳಿಯ ರಾಗಾಲಾಪದಿಂಪಿನ
ಬಲುಹ ಗಾಳಕೆ ಮೀನವಾಂ ಭಾರತರಸಾಬ್ಧಿಯಲಿ ||
[ಟಿಪ್ಪಣಿ: ಛಂದೋನಿಯಮಪಾಲನೆಯ ಸಲುವಾಗಿ ಮೂಲ ಆಶಯಕ್ಕೆ ಚ್ಯುತಿಯಾಗದಂತೆ ಪದ್ಯಗಳನ್ನು ತಿದ್ದಲಾಗಿದೆ]
This is the final part of the eighteen-part article on kumaravyasa-bharata by Prof. L.V. Shantakumari. Thanks to Smt. Kanchana for reviewing and Shri. Ganesh Bhat Koppalatota for reviewing and helping in rephrasing verses. Edited by G S Raghavendra.
