ಸಾಹಿತ್ಯಕೃತಿಗಳ ಭಾಷೆ
ನ ಭಾಷಾನಿಯಮಃ ಪಾತ್ರೇ ಕಾವ್ಯೇ ಸ್ಯಾತ್ ಸೈಂಧವೀಮಿತಿ || (ಅಭಿನವಭಾರತೀ, ಸಂ. ೪, ಪು. ೨೭೮)
ಪಾತ್ರದಲ್ಲಿ ಭಾಷೆಯ ನಿಯಮ ಇಲ್ಲ. ಕಾವ್ಯದಲ್ಲಿ ಅದು ಸೈಂಧವೀ ಎಂದಾಗಬಹುದು.
ಇದೊಂದು ಸಂದಿಗ್ಧವಾದ ವಾಕ್ಯ. ಭಟ್ಟತೌತನದೇ ಆದ ಪೂರ್ವಾಪರ ವಿವರಗಳಿಲ್ಲದ ಕಾರಣ ಅಭಿನವಗುಪ್ತನ ಮಾತುಗಳಿಂದ ಇದರ ಅರ್ಥವನ್ನು ಊಹಿಸಬೇಕು.[1] ಪ್ರಕೃತ ಶ್ಲೋಕಶಕಲವು ಉಲ್ಲೇಖಗೊಂಡಿರುವ ಅಭಿನವಭಾರತಿಯ ಸಂದರ್ಭವನ್ನು ನೋಡುವುದಾದರೆ, ಈ ಭಾಗವು ನಾಟ್ಯಶಾಸ್ತ್ರದ ತಾಳಾಧ್ಯಾಯದಲ್ಲಿರುವ ಲಾಸ್ಯಾಂಗಗಳ ವಿವರಣೆಯಲ್ಲಿ ಬಂದಿದೆ. ಲಾಸ್ಯಾಂಗಗಳು ಗೀತವನ್ನು ಆಶ್ರಯಿಸಿವೆ....
ಕಲೆಯ ಸಮರ್ಥನೆ
ವಿಷಯಾಭಾವತೋ ನಾತ್ರ ರಾಗಸ್ಯಾಭ್ಯಾಸಗಾಢತಾ |
ಸ್ಥಾಯೀ ಚೇದ್ವಿಷಯೋ ನೈವಮಾಸ್ವಾದಸ್ಯ ಸ ಗೋಚರಃ ||
ಆಸ್ವಾದ ಏವ ರಾಗಶ್ಚೇನ್ನ ರಾಗೋ ಯೋಷಿದಾಸ್ಪದಃ |
ಕಾರ್ಯಾತ್ಕಾರಣದೋಷಶ್ಚೇತ್ಕಿಂ ಸೀತಾ ವಿಷಯೋ ದ್ವಯೋಃ ||
ಯಥಾದರ್ಶಾನ್ಮಲೇನೈವ ಮಲಮೇವೋಪಹನ್ಯತೇ |
ತಥಾ ರಾಗಾವಬೋಧೇನ ಪಶ್ಯತಾಂ ಶೋಧ್ಯತೇ ಮನಃ ||
ಸರ್ವಾಂಗಾನುಪ್ರವೇಶಃ ಸ್ಯಾತ್ಸಜಾತೀಯಂ ವಿನಾ ಕುತಃ |
ಅತೋ ಭೋಗ್ಯೋಪದೇಶೇಽಸ್ಮಿನ್ ಭೋಗೇಷ್ವೇವಾದರೋ ಮುನೇಃ || (ಕಾವ್ಯಪ್ರಕಾಶವಿವೇಕ, ಸಂ. ೧, ಪು. ೯)
ಕಲಾನುಭವದ ಕಾಲದಲ್ಲಿ ಇಂದ್ರಿಯಗ್ರಾಹ್ಯವಾದ ವಸ್ತುಗಳ ಅಸ್ತಿತ್ವವೇ ಇರದ ಕಾರಣ...
ರಸಾನುಭವದ ಅಲೌಕಿಕತೆ ಮತ್ತು ಅಧ್ಯಾತ್ಮನಿಷ್ಠೆಗಳನ್ನು ಎತ್ತಿಹಿಡಿದ ಆಲಂಕಾರಿಕರಲ್ಲಿ ಭಟ್ಟತೌತನು ಅಗ್ರಗಣ್ಯ. ಅವನದೆಂದು ಭಾವಿಸಲಾದ ಎರಡು ಶ್ಲೋಕಗಳಲ್ಲಿ ಈ ಭಾವ ಸೊಗಸಾಗಿ ಹರಳುಗಟ್ಟಿದೆ:
ಪಾಠ್ಯಾದಥ ಧ್ರುವಾಗಾನಾತ್ತತಃ ಸಂಪೂರಿತೇ ರಸೇ |
ತದಾಸ್ವಾದಭರೈಕಾಗ್ರೋ ಹೃಷ್ಯತ್ಯಂತರ್ಮುಖಃ ಕ್ಷಣಮ್ ||
ತತೋ ನಿರ್ವಿಷಯಸ್ಯಾಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಾವಸ್ಥಿತೌ ನಿಜಃ |
ವ್ಯಜ್ಯತೇ ಹ್ಲಾದನಿಷ್ಯಂದೋ ಯೇನ ತೃಪ್ಯಂತಿ ಯೋಗಿನಃ ||[1] (ವ್ಯಕ್ತಿವಿವೇಕ, ಪು. ೯೪)
(ದೃಶ್ಯಕಾವ್ಯದ) ಪಾಠ್ಯಭಾಗದಿಂದಾಗಲಿ, ಧ್ರುವಗೀತಗಳ ಗಾನದಿಂದಾಗಲಿ ರಸಪುಷ್ಟಿ ಒದಗಿದಾಗ (ಸಹೃದಯರು) ಇದರ...
ಕಾವ್ಯ-ನಾಟ್ಯ
ಅನುಭಾವವಿಭಾವಾನಾಂ ವರ್ಣನಾ ಕಾವ್ಯಮುಚ್ಯತೇ |
ತೇಷಾಮೇವ ಪ್ರಯೋಗಸ್ತು ನಾಟ್ಯಂ ಗೀತಾದಿರಂಜಿತಮ್ || (ವ್ಯಕ್ತಿವಿವೇಕ, ಪು. ೯೬)
ಪ್ರಯೋಗತ್ವಮನಾಪನ್ನೇ ಕಾವ್ಯೇ ನಾಸ್ವಾದಸಂಭವಃ ||
ವರ್ಣನೋತ್ಕಲಿಕಾಭೋಗಪ್ರೌಢೋಕ್ತ್ಯಾ[1] ಸಮ್ಯಗರ್ಪಿತಾಃ |
ಉದ್ಯಾನಕಾಂತಾಚಂದ್ರಾದ್ಯಾ ಭಾವಾಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವತ್ ಸ್ಫುಟಾಃ || (ಅಭಿನವಭಾರತೀ, ಸಂ. ೧, ಪು. ೨೯೧-೯೨)
ವಿಭಾವ ಮತ್ತು ಅನುಭಾವಗಳ ವಾಗ್ರೂಪದ ವರ್ಣನೆಯನ್ನು ಕಾವ್ಯವೆನ್ನುತ್ತಾರೆ. ಇವುಗಳನ್ನೇ ಗೀತ-ವಾದ್ಯ-ನರ್ತನಾದಿಗಳ ಮೂಲಕ ಪುಷ್ಟಿಗೊಳಿಸಿ ರಂಗಕ್ಕೇರಿಸಿದರೆ ಆ ಪ್ರಸ್ತುತಿ ನಾಟ್ಯವೆನಿಸುತ್ತದೆ...
ಕವಿ-ಕಾವ್ಯ
ನಾನೃಷಿಃ ಕವಿರಿತ್ಯುಕ್ತಮೃಷಿಶ್ಚ ಕಿಲ ದರ್ಶನಾತ್ |
ವಿಚಿತ್ರಭಾವಧರ್ಮಾಂಶತತ್ತ್ವಪ್ರಖ್ಯಾ ಚ ದರ್ಶನಮ್ ||
ಸ ತತ್ತ್ವದರ್ಶನಾದೇವ ಶಾಸ್ತ್ರೇಷು ಪಠಿತಃ ಕವಿಃ |
ದರ್ಶನಾದ್ವರ್ಣನಾಚ್ಚಾಥ ರೂಢಾ ಲೋಕೇ ಕವಿಶ್ರುತಿಃ ||
ತಥಾ ಹಿ ದರ್ಶನೇ ಸ್ವಚ್ಛೇ ನಿತ್ಯೇಽಪ್ಯಾದಿಕವೇರ್ಮುನೇಃ |
ನೋದಿತಾ ಕವಿತಾ ಲೋಕೇ ಯಾವಜ್ಜಾತಾ ನ ವರ್ಣನಾ || (ಕಾವ್ಯಾನುಶಾಸನ, ಪು. ೪೩೨)
ಋಷಿಯಲ್ಲದವನು ಕವಿಯಲ್ಲ. ಋಷಿತ್ವ ಬರುವುದು ದರ್ಶನದಿಂದ. ಚಿತ್ರ-ವಿಚಿತ್ರವಾದ, ಬಗೆಬಗೆಯ ಭಾವಾಸ್ತಿತ್ವಗಳ ತಾತ್ತ್ವಿಕ ಸಮನ್ವಯವೇ ದರ್ಶನ. ಶಾಸ್ತ್ರಗಳು ಇಂಥ ದರ್ಶನವುಳ್ಳವನನ್ನೇ...
ಭಾರತೀಯ ಕಾವ್ಯಮೀಮಾಂಸೆ ಮತ್ತು ಕಲಾಮೀಮಾಂಸೆಗಳ ಕ್ಷೇತ್ರದಲ್ಲಿ ಭಟ್ಟತೌತನ ಹೆಸರು ಅಜರಾಮರ.[1] ಕಾಶ್ಮೀರದಲ್ಲಿ ಬಾಳಿ ಬೆಳಗಿದ ಈ ವಿದ್ವದ್ವಿಭೂತಿ ಒಂಬತ್ತು-ಹತ್ತನೆಯ ಶತಮಾನಗಳ ಆಸುಪಾಸಿನಲ್ಲಿ ಇದ್ದವನೆಂದು ತಿಳಿದುಬರುತ್ತದೆ. ಈತನ ‘ಕಾವ್ಯಕೌತುಕ’ದ ಹೊರತಾಗಿ ಮತ್ತಾವ ಗ್ರಂಥದ ಕುರುಹೂ ನಮಗೆ ಉಳಿದಿಲ್ಲ. ಇದಾದರೂ ನಮಗಿಂದು ಸಿಕ್ಕಿಲ್ಲ. ಕೇವಲ ಅವರಿವರು ಉದ್ಧರಿಸುವ ಶ್ಲೋಕಭಾಗಗಳಿಂದ ನಮಗೆ ಈ ಕೃತಿಯ ಮಹತ್ತ್ವ ತಿಳಿಯುತ್ತಿದೆ.[2] ಹೀಗೆ ತಿಳಿದಾಗ ನಾವೆಂಥ ಅದ್ಭುತ ಶಾಸ್ತ್ರನಿಧಿಯನ್ನು ಕಳೆದುಕೊಂಡೆವೆಂಬ ದುಃಖ ಉಮ್ಮಳಿಸಿ ಬರದಿರದು. ಇಂತಿದ್ದರೂ ಈಗ ನಮಗೆ...