ಸಂಸ್ಕೃತಕವಿಗಳ ಕಾವ್ಯಮೀಮಾಂಸೆ - 29

ವೇಂಕಟನಾಥ

ವೇದಾಂತದೇಶಿಕರೆಂಬ ಗೌರವಾಭಿಧಾನವನ್ನು ಗಳಿಸಿದ್ದ ವೇಂಕಟನಾಥನು “ಕವಿತಾರ್ಕಿಕಕೇಸರಿ” ಎಂದು ಪ್ರಸಿದ್ಧ. ಈತನ ಕಾವ್ಯಗಳ ಪೈಕಿ “ಸಂಕಲ್ಪಸೂರ್ಯೋದಯ”ವೆಂಬ ನಾಟಕವು ನಮ್ಮ ಉದ್ದೇಶವನ್ನು ಕೆಲಮಟ್ಟಿಗೆ ಈಡೇರಿಸುತ್ತದೆ. ಈ ಕೃತಿ ಹನ್ನೊಂದನೆಯ ಶತಾಬ್ದದಲ್ಲಿದ್ದ ಕೃಷ್ಣಮಿಶ್ರಯತಿಯ “ಪ್ರಬೋಧಚಂದ್ರೋದಯ”ವನ್ನು ಆದ್ಯಂತ ಅನುಕರಿಸಿದೆ. ಈ ಅನುಕರಣೆ ಇತಿವೃತ್ತ ಮತ್ತು ಪಾತ್ರಗಳನ್ನೆಲ್ಲ ವ್ಯಾಪಿಸಿಕೊಂಡಿದೆ. ಇಂತಿದ್ದರೂ ಮೂಲಕ್ಕೆ ತನ್ನ ಆನೃಣ್ಯವನ್ನು ನಾಮಮಾತ್ರವಾಗಿಯೂ ಹೇಳದ ಮತಾಗ್ರಹ ವೇಂಕಟನಾಥನದು. ಆದರೆ ಪ್ರಬೋಧಚಂದ್ರೋದಯದಲ್ಲಿ ಪರಾಮೃಷವಾಗದ ಶಾಂತರಸಮೀಮಾಂಸೆಯ ಕೆಲವೊಂದು ಅಂಶಗಳು ಇದರ  ಪ್ರಸ್ತಾವನೆಯಲ್ಲಿ ಬಂದಿರುವುದು ಮುದಾವಹ.

ಸಂಕಲ್ಪಸೂರ್ಯೋದಯವು ಶಾಂತರಸದ ರಂಗೀಯಸಾಧ್ಯತೆ-ಅಸಾಧ್ಯತೆಗಳನ್ನು ವಿಪುಲವಾಗಿ ಚರ್ಚಿಸಿದೆ. ಈ ಚರ್ಚೆ ಸಾರವತ್ತಾಗಿಯೂ ಇದೆ. ಇದನ್ನು ಕ್ರಮವಾಗಿ ಪರಿಶೀಲಿಸೋಣ. ಮೊದಲಿಗೆ ಕವಿಯು ಪ್ರಕೃತನಾಟಕದಲ್ಲಿಯ ಶಾಂತರಸದ ಸ್ವರೂಪವನ್ನು ಸೂತ್ರಧಾರನ ಮೂಲಕ ಹೀಗೆ ಹೇಳಿಸುತ್ತಾನೆ:

ವಿವೇಕಪ್ರಾಗಲ್ಭ್ಯಸ್ಫುರಿತರಣವೀರವ್ಯತಿಕರಃ

            ಪರಬ್ರಹ್ಮೋದಂತಪ್ರಕಟಿತದಯಾವೀರವಿಭವಃ |

ಪ್ರಬುದ್ಧಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸ್ಥಿತಿಘಟಿತಶಾಂತಾಕೃತಿರಭೂ-

            ತ್ಪ್ರಯೋಗಶ್ಚಿತ್ರೋऽಯಂ ಭವರಸಭುಜಾಮಪ್ಯಭಿಮತಃ || (೧.೯)

ವಿವೇಕಪ್ರೌಢಿಮೆಯಿಂದ ಮೆರೆಯುವ ಯುದ್ಧವೀರವಿಲ್ಲಿದೆ. ಇದರೊಟ್ಟಿಗೆ ಪರಮಾತ್ಮನ ಅವ್ಯಾಜಕರುಣೆಯ ಕಥನಗಳಿಂದ ಬೆಳಗುವ ದಯಾವೀರದ ಸ್ವಾರಸ್ಯವಿದೆ. ಹೀಗೆ ಜ್ಞಾನೋದಯವನ್ನು ಪಡೆದ ಜೀವಾತ್ಮನ ಶಾಂತಿಯು ಇಲ್ಲಿ ಮೈವೆತ್ತಿರುವಾಗ ಇಂಥ ರೂಪಕವು ಲೌಕಿಕರಸಗಳಲ್ಲಿ ಆಸಕ್ತರಿಗೂ ಇಷ್ಟವಾಗದಿರದು.

ಇಲ್ಲಿ ವೇಂಕಟನಾಥನು ವೀರರಸದ ಎರಡು ಪ್ರಕಾರಗಳಾದ ಯುದ್ಧವೀರ ಮತ್ತು ದಯಾವೀರಗಳನ್ನು ಶಾಂತಕ್ಕೆ ಅಂಗಗಳನ್ನಾಗಿ ತಂದಿರುವುದು ಮೆಚ್ಚುವಂತಿದೆ. ಹೀಗಾಗಿಯೇ ಪ್ರಕೃತಕೃತಿಯಂಥ ಸಾಂಕೇತಿಕರೂಪಕಗಳಿಗೆಲ್ಲ ಮೂಲಮಾತೃಕೆಯಾಗಿರುವ ಪ್ರಬೋಧಚಂದ್ರೋದಯದಲ್ಲಿ ತೋರಿಕೊಳ್ಳುವ ಸದಸಚ್ಛಕ್ತಿಗಳ ನಡುವಣ ಸಂಘರ್ಷ ಸಮರ್ಥನೀಯವಾಗುತ್ತದೆ. ಇಂಥ ಧರ್ಮಾರ್ಥಮೂಲದ ವೀರವನ್ನು ಒಳಗೊಳ್ಳದೆ ಶಾಂತವು ಸ್ವತಂತ್ರಿಸಿ ಸ್ಫುರಿಸುವುದು ಕಷ್ಟ. ವಸ್ತುತಃ ಪ್ರಬೋಧಚಂದ್ರೋದಯಕ್ಕೂ ಪ್ರೇರಕವಾಗಿರುವುದು ಮಹಾಭಾರತದ ಕೌರವ-ಪಾಂಡವಸಂಗ್ರಾಮ. ಇಲ್ಲಿ ಕೌರವರು ಅಧರ್ಮಕ್ಕೂ ಪಾಂಡವರು ಧರ್ಮಕ್ಕೂ ವಿಶಾಲಾರ್ಥದಲ್ಲಿ ಪ್ರತಿನಿಧಿಗಳು. ಇವರ ನಡುವಣ ಸೆಣಸಾಟವು ಮೂಲತಃ ದೇವಾಸುರಸಂಗ್ರಾಮದ ಮಾನುಷಮಾತೃಕೆ. ಇದಕ್ಕೆ ಮೂಲ ವೇದವಾಙ್ಮಯ. ಹೀಗೆ ರಾಗ-ದ್ವೇಷಪ್ರೇರಿತವಾದ ಘಟನೆಗಳ ಬಾಹುಳ್ಯವಿರುವ ಇತಿವೃತ್ತವು ರಂಗಪ್ರಯೋಗಕ್ಕೆ ಅನುಕೂಲಿಸುತ್ತದೆ. ಸದ್ಯದಲ್ಲಿ ವೇಂಕಟನಾಥನು ವಿಶಿಷ್ಟಾದ್ವೈತದಂಥ ಸೇಶ್ವರಮತಕ್ಕೆ ಸಹಜವಾದ ಭಗವಂತನ ಕಾರುಣ್ಯವನ್ನು ದಯಾವೀರದ ಮೂಲಕ ತಂದಿರುವುದು ಯುಕ್ತಿಯುಕ್ತವಾಗಿದೆ. ಒಟ್ಟಿನಲ್ಲಿ ನಿತ್ಯಾನಿತ್ಯವಿವೇಕದ ಫಲವಾಗಿ ಹೊಮ್ಮುವ ಜೀವನಸಂಗ್ರಾಮವೀರವೂ ಪರಮಾತ್ಮನ ಕೃಪೆಯಾಗಿ ಆವಿರ್ಭವಿಸುವ ದಯಾವೀರವೂ ಇಲ್ಲಿಯ ಶಾಂತಕ್ಕೆ ಗಟ್ಟಿಯಾದ ನೆಲೆಗಟ್ಟನ್ನು ನೀಡಿರುವ ಪರಿ ಶ್ಲಾಘ್ಯ.

ಶಾಂತರಸವನ್ನು ಕುರಿತ ಇಂಥ ಸಮರ್ಥನೆಯನ್ನು ಸೂತ್ರಧಾರನಿಂದ ಕೇಳಿದ ಬಳಿಕವೂ ನಟಿಗೆ ಸಂದೇಹ ತೀರುವುದಿಲ್ಲ. ಅವಳು ತಥಾಪಿ ಶಾಂತೋ ನಾಮ ರಸೋ ನಾಸ್ತೀತಿ ಗಂಧರ್ವಾಗಮದೇಶಿಕೈಃ ಸಮರ್ಥ್ಯತೇ ಎಂದು ಹೇಳುವ ಮೂಲಕ ಈ ಪರಿಯ ಪ್ರಯೋಗಕ್ಕೆ ನಾಟ್ಯಶಾಸ್ತ್ರಕೋವಿದರ ಸಮ್ಮತಿಯಿರದೆಂದು ಸೂಚಿಸುತ್ತಾಳೆ. ಇದು ಬಹುಶಃ ಧನಂಜಯ ಮತ್ತು ಧನಿಕರಂಥ ನಾಟಕಲಕ್ಷಣಕಾರರ ಶಾಂತರಸವಿರೋಧವನ್ನು ಕಟಾಕ್ಷಿಸಿದೆ. ಇದಕ್ಕೆ ಸೂತ್ರಧಾರನ ಸಮರ್ಥವಾದ ಪ್ರತ್ಯುತ್ತರ ಹೀಗಿದೆ:

ಅಥವಾ ತಾದೃಶಾನ್ ಸಭ್ಯಾನ್ಮತ್ವಾ ಜಗತಿ ದುರ್ಲಭಾನ್ |

ಶಂಕೇ ಶಾಂತರಸೋಲ್ಲಾಸಮಶಕ್ಯಮಭಿಮೇನಿರೇ || (೧.೧೮)

ಪ್ರಾಯಶಃ ಶಾಂತರಸಕ್ಕೆ ಸುಮುಖರಾದ ಸಹೃದಯರು ವಿರಳರೆಂದು ಭಾವಿಸಿ [ಅಂಥ ಲಾಕ್ಷಣಿಕರು] ಇದರ ಸಾಧ್ಯತೆಯನ್ನು ಸಂದೇಹಿಸಿದ್ದಾರೆ.

ಅಸಭ್ಯಪರಿಪಾಟಿಕಾಮಧಿಕರೋತಿ ಶೃಂಗಾರಿತಾ

            ಪರಸ್ಪರತಿರಸ್ಕೃತಿಂ ಪರಿಚಿನೋತಿ ವೀರಾಯಿತಮ್ |

ವಿರುದ್ಧಗತಿರದ್ಭುತಸ್ತದಲಮಲ್ಪಸಾರೈಃ ಪರೈಃ

            ಶಮಸ್ತು ಪರಿಶಿಷ್ಯತೇ ಶಮಿತಚಿತ್ತಖೇದೋ ರಸಃ || (೧.೧೯)

ಶೃಂಗಾರವು ಸುಲಭವಾಗಿ ಅಸಭ್ಯತೆಯತ್ತ ವಾಲುತ್ತದೆ. ವೀರವಾದರೋ ಪರಸ್ಪರ ತಿರಸ್ಕಾರಗಳಲ್ಲಿ ಮುಳುಗುತ್ತದೆ. ಅದ್ಭುತವು ಲೋಕವಿರುದ್ಧವಾದ ಘಟನೆಗಳನ್ನೇ ಮೆರೆಸುತ್ತದೆ. ಇನ್ನುಳಿದ ರಸಗಳಂತೂ ಸಾರವತ್ತಾಗಿ ತೋರವು. ಹೀಗಾಗಿ ಎಲ್ಲ ಚಿತ್ತವೃತ್ತಿಗಳ ಕ್ಷೋಭೆಯನ್ನು ಕರಗಿಸುವ ಶಮವೊಂದೇ ಸಲ್ಲುತ್ತದೆ.

ಎಂದಿಗೂ ಶಾಂತರಸಕ್ಕೆ ರಸಿಕರು ಕಡಮೆ. ಹಾಗೆಂದ ಮಾತ್ರಕ್ಕೆ ಅದನ್ನು ರಸವಲ್ಲವೆಂದು ಬದಿಗಿಡಲಾಗದು. ಏಕೆಂದರೆ ಯಾವುದೇ ಭಾವವು ರಸವಾಗಿ ಪರಿಣಮಿಸುವಲ್ಲಿ ಅದರ ಆಸ್ವಾದಪ್ರಮಾಣ ಮತ್ತು ವ್ಯಾಪ್ತಿಗಳಿಗಿಂತ ಮಿಗಿಲಾಗಿ ಅದು ಮನುಷ್ಯನ ಮೂಲಭೂತಚಿತ್ತವೃತ್ತಿಗಳಿಂದ ಉನ್ಮೀಲಿತವಾಗಿದೆಯೇ ಇಲ್ಲವೇ ಎಂಬ ಅಂಶವೇ ನಿರ್ಣಾಯಕ. ಸದ್ಯದ ಪದ್ಯದಲ್ಲಿ ವೇಂಕಟನಾಥನು ಇದನ್ನೇ ಗಮನಿಸಿಕೊಂಡಿರುವಂತೆ ತೋರುತ್ತದೆ. ಜೊತೆಗೆ ತ್ರಿವರ್ಗಸಾರವಾದ ಶೃಂಗಾರ-ವೀರಗಳೂ ಇವಕ್ಕೆ ಮಿಗಿಲಾದ ರೋಚಕತೆಯನ್ನು ಕಲ್ಪಿಸುವ ಅದ್ಭುತವೂ ಹೇಗೆ ಹದಗೆಡಬಲ್ಲುವೆಂಬ ಅಂಶವನ್ನೂ ಇಲ್ಲಿ ಗಮನಿಸಲಾಗಿದೆ. ಮಾತ್ರವಲ್ಲ, ರೌದ್ರ, ಬೀಭತ್ಸ, ಭಯಾನಕಗಳಂಥ ಮಿಕ್ಕ ಹಲಕೆಲವು ರಸಗಳ ಸೀಮಿತತೆಯನ್ನೂ ಗಣಿಸಲಾಗಿದೆ. ಹೀಗೆ ಕೃತಿಕಾರನು ತರ್ಕಶುದ್ಧವಾದ ರೀತಿಯಲ್ಲಿ ಶಮವನ್ನು ಸ್ಥಾಯಿಯಾಗಿ ಉಳ್ಳ ಶಾಂತರಸಕ್ಕೆ ಪಾರಮ್ಯವನ್ನು ಕಲ್ಪಿಸಿದ್ದಾನೆ. ಇದು ವಿದ್ವನ್ಮಾನ್ಯವಾದ ದೃಷ್ಟಿ.

ಇಷ್ಟೆಲ್ಲ ಉಪಪತ್ತಿಗಳನ್ನಿತ್ತರೂ ನಟಿಯು ಶಾಂತರಸದ ಅಸ್ತಿಸ್ತ್ವಸಾಧ್ಯತೆ ಹೇಗೇ ಇದ್ದರೂ ಅದು ಪ್ರೇಕ್ಷಣೀಯಕದಲ್ಲಿ ಗೆಲ್ಲಲಾಗದೆಂದು ಅಭಿಪ್ರಾಯಿಸುತ್ತಾಳೆ. ಈ ಅಂಶವನ್ನೂ ಧನಂಜಯ, ಭೋಜರಾಜಾದಿಗಳು ಗಮನಿಸಿದ್ದಾರೆ. ಇದಕ್ಕೆ ಉತ್ತರವೆಂಬಂತೆ ಸೂತ್ರಧಾರನು ಭಗವದ್ಗೀತೆಯ ದರ್ಶನವನ್ನು ಮುಂದಿಟ್ಟು ಸದ್ಯದಲ್ಲಿ ರೂಪಿಸಲಿರುವ ಶಾಂತವು ನಿರುಪಾಧಿಕವಲ್ಲದ ಕಾರಣ ಅದಕ್ಕೆ ರಂಗೋಪಯೋಗಿತೆ ಉಂಟೆಂದು ಸಮಜಾಯಿಷಿ ನೀಡುತ್ತಾನೆ. ಇಲ್ಲಿ ವೇಂಕಟನಾಥನು ನಿರುಪಾಧಿಕವಾದ ಕೇವಲಾದ್ವೈತವನ್ನು ಲೆಕ್ಕಿಸದಿರುವ ಸೂಚನೆಯುಂಟು. ಕೃತಿಕಾರನ ಈ ದೃಷ್ಟಿ ರಸಸಿದ್ಧಾಂತಕ್ಕೆ ಪೂರಕವಾಗಿಲ್ಲ ಹಾಗೂ ಸಾರ್ವತ್ರಿಕಾನುಭವಕ್ಕೆ ದೂರವಾಗಿದೆಯೆಂಬುದು ಸ್ಪಷ್ಟ. ಮತಾಗ್ರಹದ ಪಾಡೇ ಇಷ್ಟು. ಹೀಗಾಗಿ ಇಲ್ಲಿ ಪ್ರತಿಪಾದಿತವಾಗಿರುವ ಶಾಂತವು ಶಾಂತಾಭಾಸವಾಗಬೇಕಾಗುತ್ತದೆ. ಸದ್ಯಕ್ಕೆ ಈ ಚರ್ಚೆಯನ್ನು ಬದಿಗಿರಿಸಿ ಕವಿಯ ಮಾತನ್ನೇ ಅವಲಂಬಿಸುವುದಾದರೆ, ಮುಂದೆ ಸೂತ್ರಧಾರನು ತನ್ನ ಪ್ರಯೋಗಕ್ಕಿರುವ ವೈಶಿಷ್ಟ್ಯವನ್ನು ಹೀಗೆ ಸಾರುತ್ತಾನೆ:

ಲಕ್ಷಣಸಮೃದ್ಧಿರನಘಾ ರಸಪರಿಪೋಷಶ್ಚ ಸಹೃದಯಗ್ರಾಹ್ಯಃ |

ಸಂಪತತಿ ನಾಟಕೇऽಸ್ಮಿನ್ ಸ ಏವ ಶೈಲೂಷಸುಕೃತಪರಿಪಾಕಃ  || (೧.೨೧)

ಈ ರೂಪಕದಲ್ಲಿ ಎಲ್ಲವೂ ಲಕ್ಷಣಬದ್ಧವಾಗಿದೆ. ಸಹೃದಯರೊಪ್ಪುವಂತೆ ರಸಪುಷ್ಟಿಯೂ ಸಂದಿದೆ. ಆದುದರಿಂದಲೇ ಇಂಥ ರಚನೆ ನಮ್ಮಂಥ ರೂಪಕಪ್ರಯೋಕ್ತೃಗಳ ಪುಣ್ಯಫಲವೆನಿಸಿದೆ.

ವಿದ್ಯಾಸಂಪನ್ನಿಧಿರವಹಿತೋ ವೇಂಕಟೇಶಃ ಕವೀಂದ್ರಃ

            ಸಿದ್ಧಾರಂಭಶ್ಚಿರಮಭಿನಯೇ ಮಾಮಕಃ ಪಾತ್ರವರ್ಗಃ |

ಪ್ರಾಖ್ಯಾತೇಯಂ ಪರಿಷದನಘಾ ಪಕ್ಷಪಾತಾನಭಿಜ್ಞಾ

            ರಾಮಾದೀನಾಂ ಕುಲಧನಮಿದಂ ರಂಗತಾಂ ಯಾತಿ ರಂಗಮ್ || (೧.೨೨)

ಇದರ ಕವಿ ವೇಂಕಟನಾಥನು ವಿದ್ಯಾಸಮೃದ್ಧ ಮತ್ತು ತನ್ನ ಕಲೆಯಲ್ಲಿ ಎಚ್ಚರವುಳ್ಳವನು. ನನ್ನವರಾದ ನಟ-ನಟಿಯರೂ ಅಭಿನಯಕಲೆಯಲ್ಲಿ ಕೋವಿದರು. ನಮ್ಮೆದುರಿರುವ ವಿದ್ವತ್ಪರಿಷತ್ತು ಪಕ್ಷಪಾತವನ್ನು ಮಾಡದ ಸಹೃದಯರಿಂದ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿ ಪಡೆದಿದೆ. ಇನ್ನು ಈ ರಂಗವಾದರೋ ಶ್ರೀರಾಮನ ಕುಲಧನವೆನಿಸಿದ ರಂಗನಾಥನ ಕ್ಷೇತ್ರವಾದ ಶ್ರೀರಂಗವಾಗಿದೆ.  

ಉಪವೇದಮುದಾರಧೀಃ ಸ್ವನಾಮ್ನಾ

            ಭರತಃ ಸೂಚಿತಭಾವರಾಗತಾಲಮ್ |

ಯಮುದಾಹರತಿ ಸ್ಮ ವಿಶ್ವಗುಪ್ತ್ಯೈ

            ತದಭಿಜ್ಞೈರಬಹಿಷ್ಕೃತಾ ವಯಂ ಸ್ಮಃ || (೧.೨೫)

ತನ್ನದೇ ಹೆಸರಿನ ಅಕ್ಷರಗಳಿಂದ ಸೂಚಿತವಾಗುವ ಭಾವ-ರಾಗ-ತಾಳಗಳನ್ನು ಕೂಡಿಕೊಂಡ ಉಪವೇದ ನಾಟ್ಯಶಾಸ್ತ್ರವನ್ನು ಭರತಮುನಿಯ ಲೋಕಕಲ್ಯಾಣಕ್ಕಾಗಿ ನಿರ್ಮಿಸಿದ್ದಾನೆ. ಇದನ್ನು ಬಲ್ಲವರ ಪಾಲಿಗೆ ನಾವು ಬೇಡವಾದವರಲ್ಲ.

ಈ ಮೂರು ಪದ್ಯಗಳ ಮೂಲಕ ಸೂತ್ರಧಾರನು ನಟಿಯ ಕಾತರತೆಯನ್ನು ನಿವಾರಿಸುತ್ತಾನೆ. ಆಕೆಗೆ ಶಾಂತರಸದ ಸಾಧ್ಯತೆ ಸಮ್ಮತವಾದರೂ ಸದ್ಯದ ಪ್ರಯೋಗವನ್ನು ವಿದ್ವಜ್ಜನತೆ ಒಪ್ಪುವುದೋ ಇಲ್ಲವೋ ಎಂಬ ಕಳವಳ. ಇದನ್ನು ಸೂತ್ರಧಾರನು ಕೃತಿಯ ಸ್ವಸಂಪೂರ್ಣತೆ ಮತ್ತು ನಟವರ್ಗದ ನೈಪುಣ್ಯಗಳನ್ನು ಮುಂದಿಟ್ಟು ನಿರಾಕರಿಸುವುದಲ್ಲದೆ ಕವಿಕೌಶಲ ಮತ್ತು ಸಹೃದಯೋನ್ನತಿಯ ಕಾರಣವನ್ನೂ ಪ್ರಸ್ತಾವಿಸುತ್ತಾನೆ. ಎಲ್ಲಕ್ಕಿಂತ ಮಿಗಿಲಾಗಿ ಶ್ರೀರಂಗದಂಥ ಪುಣ್ಯಕ್ಷೇತ್ರದಲ್ಲಿ ಸದ್ಯದ ರಂಗಪ್ರಯೋಗವು ಸಾರ್ಥಕವೆಂಬ ಭಾವ ಆತನಿಗುಂಟು. ಇವೆಲ್ಲ ಹರ್ಷವರ್ಧನನಿಂದ ಮೊದಲ್ಗೊಂಡು ಎಲ್ಲ ರೂಪಕಕರ್ತೃಗಳೂ ಬಳಸುತ್ತಿರುವ ವರಸೆಗಳೇ. ಆದರೆ ಅನಂತರ ಭರತನ ಹೆಸರನ್ನು ನಾಟ್ಯಶಾಸ್ತ್ರದ ಮೂಲಘಟಕಗಳಲ್ಲಿ ಸೇರುವ ಭಾವ-ರಾಗ-ತಾಳಗಳಿಗೆ ಒಪ್ಪವಿಟ್ಟಿರುವುದು ನವೀನಕಲ್ಪನೆ ಎನಿಸಿದರೂ ಇದರಲ್ಲಿ ಕಲಾಮೀಮಾಂಸೆಯ ಸ್ವಾರಸ್ಯ ಕಾಣದು. ಏಕೆಂದರೆ ನಾಟ್ಯಶಾಸ್ತ್ರದ ಆಂಗಿಕ, ವಾಚಿಕ ಮತ್ತು ಆಹಾರ್ಯಗಳು ಈ ಮೂರು ಅಂಶಗಳೊಳಗೆ ಅಡಕವಾಗುವುದಿಲ್ಲ. ಹೀಗೆ ಅವ್ಯಾಪ್ತಿದೋಷವಿರುವ ಈ ವಿವರಣೆ ಹೆಚ್ಚೆಂದರೆ ಗೀತ ಮತ್ತು ವಾದಿತ್ರಗಳಿಗೆ ಸಲ್ಲಬಹುದು. ಆದರೆ ನಾಟ್ಯಶಾಸ್ತ್ರಕ್ಕೆ ವೇಂಕಟನಾಥನು ಒದಗಿಸಿದ ಈ ನಿರ್ವಚನ ಇಂದಿಗೂ ಪ್ರಶ್ನಾತೀತವೆಂಬಂತೆ ಪಾಮರವರ್ಗದಲ್ಲಿ ಪ್ರಚುರವಾಗಿರುವುದನ್ನು ಕಂಡಾಗ ಸಖೇದಾಶ್ಚರ್ಯವಾಗದಿರದು!

ಒಟ್ಟಿನಲ್ಲಿ ವೇಂಕಟನಾಥನು ಶಾಂತರಸವನ್ನು ಸ್ಥಾಪಿಸಿರುವ ಕ್ರಮ ಮತ್ತದಕ್ಕೆ ರೂಪಕಾನ್ವಯವನ್ನು ಕಲ್ಪಿಸಿರುವ ರೀತಿ ಮೆಚ್ಚುವಂತಿದೆ. ಆತನ ಕಾಲಕ್ಕಾಗಲೇ ಅಭಿನವಗುಪ್ತಾದಿಗಳು ಈ ಕೆಲಸವನ್ನು ಮಾಡಿ ಮೂರು ಶತಾಬ್ದಗಳೇ ಉರುಳಿದ್ದವು. ಜೊತೆಗೆ ಇನ್ನೂರು ವರ್ಷಗಳ ಮುನ್ನವೇ ಕೃಷ್ಣಮಿಶ್ರಯತಿಯು ಪ್ರಬೋಧಚಂದ್ರೋದಯದಂಥ ಪಥಪ್ರದರ್ಶಕವಾದ ರೂಪಕವನ್ನು ರಚಿಸಿ ಅನ್ವಯಕ್ರಮದಲ್ಲಿಯೂ ವಿಕ್ರಮವನ್ನು ಸಾಧಿಸಿದ್ದನು. ಹೀಗಾಗಿಯೇ ವೇಂಕಟನಾಥನ ಉಪಕ್ರಮಕ್ಕೆ ಐತಿಹಾಸಿಕಮಹತ್ತ್ವವಿಲ್ಲದಿದ್ದರೂ ಪ್ರಯೋಗಪದ್ಧತಿಯ ಸ್ವಾರಸ್ಯವಿದೆ.        

To be continued.