Naiṣadhīya-carita is considered the touchstone of scholarly poetry. Śrī-harṣa (12th cen. CE), its author, takes delight in proclaiming that he composed this work to ward off lesser mortals:
ग्रन्थग्रन्थिरिह क्वचित्क्वचिदपि न्यासि प्रयत्नान्मया
प्राज्ञम्मन्यमना हठेन पठिती मास्मिन् खलः खेलतु।
श्रद्धाराद्धगुरुश्लथीकृतदृढग्रन्थिः समास्वादय-
ಆ ರಥದ ಸ್ವರೂಪದ ವಿವರಣೆಯನ್ನು ಓದಿದ ಮೇಲೆ ರಥ ಎಂದರೆ ಹೇಗಿರಬಹುದೆಂಬ ಬೃಹತ್ ಕಲ್ಪನೆ ನಮ್ಮ ಮುಂದೆ ಸುಳಿಯುತ್ತದೆ.
ಅರಸ ಕೇಳೈಹತ್ತು ಸಾವಿರ-
ತುರಗನಿಕರದ ಲಳಿಯ ದಿವ್ಯಾಂ-
ಬರದ ಸಿಂಧದ ಸಾಲ ಸತ್ತಿಗೆಗಳ ಪತಾಕೆಗಳ |
ಖರರುಚಿಯ ಮಾರಾಂಕವೋ ಸುರ-
ಗಿರಿಯ ಸೋದರವೋ ಮೃಗಾಂಕನ
ಮರುದಲೆಯೊ ಮೇಣೆನಲು ರಥ ಹೊಳೆದುದಂಬರದಿ || (ಅರಣ್ಯ ಪರ್ವ 7.12)
Sanskrit is one of the most sophisticated languages in the world. A rubric of aesthetics that is universal in scope governs its poetry. Sanskrit has also evolved a highly language-specific scheme of analysis comprising poetic conventions, prosodic patterns, and grammatical nuances. Its employment and assessment of figures of sound and sense are unique.
ಕುಸುಮ ಕೋಮಲೆಯೆನಿಸಿದ್ದ ದ್ರೌಪದಿ, ಸೋದರರ ಬಗೆಗೆ ಅಮಿತ ಪ್ರೇಮವುಳ್ಳ, ಭೀಮ ಹಿಂದೆ ತಮಗಾದ ಒಂದೊಂದು ಅನ್ಯಾಯವನ್ನೂ, ಅಪಮಾನವನ್ನೂ ನೆನೆಯುತ್ತ ಭೀಭತ್ಸ ಎನಿಸುವಂತಹ ಕೃತ್ಯಕ್ಕೆಳಸಿ, ಅದರಲ್ಲಿ ಸಂತೃಪ್ತಿ ಕಾಣುವುದನ್ನು ನೋಡಿವಾಗ, ಎಲ್ಲ ದ್ವೇಷ, ಸೇಡು, ಅಪಮಾನಗಳೂ, ಇಂತಹ ಕೃತ್ಯಗಳಲ್ಲಿ ಸಮಾಧಾನ ಪಟ್ಟುಕೊಳ್ಳುವಂತಹ ಮಾನವನ ಮೂಲ ಪ್ರವೃತ್ತಿಯಲ್ಲಿರುವ ಸಾರ್ವಕಾಲಿಕ ಸತ್ಯ ಗೋಚರವಾಗುತ್ತದೆ. ಪ್ರತಿಹಿಂಸೆಯಿಲ್ಲದೇ ಸೇಡಿಗೆ ಶಾಂತಿಯಿಲ್ಲವೆನಿಸುತ್ತದೆ. ಭೀಮ ದ್ರೌಪದಿಯರಾಗಬಹುದು, ಅಗಾಮೆಮ್ನನ್ ನ (Agamemnon) ಪತ್ನಿ ಕ್ಲೈತಮ್ನೆಸ್ತ್ರಾ (Clytemnestra) ಆಗಬಹುದು, ಬ್ಯಾಂಡಿಟ್ ಕ್ವೀನ್ ಫೂಲನ್ ದೇವಿಯಾಗಬಹುದು. ಈ ಮೂಲಭೂತ ಪ್ರವೃತ್ತಿಯನ್ನು ನಾಗರೀಕತೆಯಾಗಲೀ, ವಿದ್ಯೆಯಾಗಲೀ ಸಂಪೂರ್ಣ ಹತ್ತಿಕ್ಕಲಾರದೆಂದೆನಿಸುತ್ತದೆ.
“Bamboo doesn’t bend. Sun is the real thief”:
जनश्रुतिं यदाहिरीनिवेदकोऽह्नि नान्नभा-
गिति प्रमार्ष्टुमागतः सभोजनो वनं प्रगे।
निधाय भाजनं नते तृणध्वजेऽलपत्ततो
न मस्करो नमस्करोत्यहस्करो हि तस्करः॥[1]
ಅಂದು ರಾತ್ರಿ ದ್ರೌಪದಿ ಏನು ಮಾಡಬೇಕೆಂಬುದನ್ನು ಸೂಚಿಸಿ, ರಾತ್ರಿ ಕೀಚಕನ ಬಳಿಗೆ ಸೈರಂಧ್ರಿಯ ವೇಷತೊಟ್ಟು ವೈಯಾರವಾಗಿ ಬರುವ ಭೀಮನ ರೂಪು ಹೀಗಿತ್ತಂತೆ
ಉರಿವ ಮಾರಿಯ ಬೇಟದಾತನು
ತುರುಗಿದನು ಮಲ್ಲಿಗೆಯ ಮೊಗ್ಗೆಯ
ನಿರಿಕಿ ತಾ ಪೂಸಿದನು ಸಾದು ಜವಾಜಿ ಕತ್ತುರಿಯ |
ಮೆರೆವ ಗಂಡುಡಿಗೆಯ ರಚಿಸಿದ
ಸೆರಗಿನೊಯ್ಯರದಲಿ ಸುರಗಿಯ
ತಿರುಹುತಿರುಳೊಬ್ಬನೆ ನಿಜಾಲಯ ದಿಂದ ಹೊರವಂಟ || (ವಿರಾಟ ಪರ್ವ 3.81)
“A male horse gives birth to foals”:
जानेऽहं घनसलिलाकरस्य गर्भे
जीवालिः प्रविलसतीत्यनूह्यरीतिः।
तत्रैषाऽद्भुतघटनाऽपि सत्यमेव
ह्यश्वोऽसौ निजतनयान् स्वयं प्रसूते॥[1]
I know that the ocean is home to numerous intriguing creatures. In it, a surprising truth awaits: a seahorse gives birth to foals.
“Crescent moon appears on Śiva’s neck”:
उमानर्मविलासोद्यन्नखरक्षतहेतुना।
ग्रीवायामर्धचन्द्रोऽसौ चन्द्रचूडस्य दृश्यते॥[1]
Caught in throes of love, Umā adorned her husband with her nail-mark. It appears like the crescent moon on Śiva’s neck.